Khuaza Huap Lungput (Global Ethics)

Van Hnun

Tlangṭhial khawhnak zumhnak, Anganmi ruahchannak hei ngei ko hmanhning law, Dawtnak ka ngeih lo ahcun pakpalawng a si—Paul bia. Asinain Dawtnak ngei tuk ko hmanhning law, lungput a ṭhat lo ahcun pakpalawng a si tiah chap ka duh ve. Pumpak ca lawng si lo in miphun rampi, le vawlei huap in lungput ngeih kha nihin kan channih a kan zuamcawh ngaingai ko rua. Ramkhel rian (Politics), Sipuazi (economic), le Biaknak (religion) tiangin zapi a huap khomi— a cohlang khomi lungput kan ngeih a hua ti cu Biaknak lei thiamsang pawl lawng si loin vawlei cung Liberal and radical thinkers pawl bia le hla zongah a chuak tuk cang. Israel le Palestine remdaihnak caah hlathlainak a tuahtu pawl nih nikhat cu Israel nu pakhat kha bia an hal. “Na innpa Palestine pawl he hin nan i chawn in nan tlongleng ti bal maw? Nan i kawm maw?.. A lehmi hna cu: “Kan i chawn ballo. Kan tlongleeng ti bal lo. Ziah kan i kawmh khawh lai…Annih cu Muslim, kannih Jew, zeihmanh i khahnak kan ngei lo (We have nothing in common…!)…tiah a leh hna. Iran ramhun nih vawlei Meepung (world map) ah Israel hloh ding ti a dirpi ko rih. North Korea zong amah cozah hlei in mi a hmu ti lo. Hi hna ram pahnih kha Nueclear ngeih an sianh hna lo—an lungput kha an zoh caah a si. Lungput konghi zeilei kap zongin a biapi hringhran ko.

Vawlei cung mi zapi nih a kong kan rel huam set lomi thil a um. Cucu Pawngkam silole kan vawlei a rawkralning kong a si. Kau deuh in chim ahcun, vawlei nih a tuar cuahmahmi harnak kan inmi harnak le global mangṭaam ah kan i khat dih. Harnak kan titik ahhin khaucaan thlen ruangah harnak, Ramkhel ningcang loin a um caan ah kan tuarmi harnak le nunphung i dan ruangah vawlei huap in a chuakmi harnak ahhin a dangtein umziar le i pheo (Isolated) khawh a si lo. Hi kong cu Ecology a thiammi le Ramkhat le Biaknak phunphun hmunkhat i bawmhkhawhnak (International Relation and Religious Incorporation members)kong a thiammi nih tampi an ṭial i rel cawk loin a um ko caah hnu zong ah langhter khawh ṭhan kan i zuam te lai.

Khuapa huap lungput timi kongah hin “Kan lungput a ṭhat awk a si..” ti kha ka chim duhmi a si lo. Lungput kong kha hrilhfiah len ka tim lo. Keinih kaa buaipi deuhmi cu zatlang nunnak le ipehtlaihnak kongah, mibu sin khuasaknak kongah, le kanmah pumpak khuaruah daan vawlei ah kan lungput nih zeitiang khidah a huap khawh…tikha a si deuh. Acung i Judah minu te bia khi hei ngia rih law, an i dannak nih khan an lungput zong a thlen khawh i midang kha a hnawl (neglected) a tuah hna. Zeihmanh i khahnak an ngeih lomi nih an lungput a danter hna. Zapi huap lungput kongah chim ka duhmi pakhat cu i dannak kawl ahcun i cohlannak hmuh khawh a si lo. Minung cu hmang a ngeimi saram kan si ti si (Man is habitual animal). Kan tuahhmangmi, ngeih hmangmi, cu ruahnak a hmangmi kan ngei dih hna. Kan hmang ciocio kha i cohlanpiak a har ngaingai ko lai nain, na lungput nih cu bantuk ruahnak kan pawl ahcun thilṭha lei ah a kan mer phum hnga.

Zapi huap lungput kong ahhin tahchunhnak pakhat in chim usih law, Malaysia Laimi fellowship a tamtukmi hi a herh lo. Lungrual lonak a langhnak a si a timi kan tampi. Fellowship phunphun dirh hi a sual caan a um lai. A suallo caan a um lai. Hmunhma nih a peek ruangah cun a hman men lai. Nain hmunhma nih a peek set lo, a herh setlo zongah fellowship dirh khawh le cunih midang kha a va thlei hna ahcun cucu ruah ding khin a um. Malaysia Laimi kan zatlang kalning hi a harngaimi le a buaithlak ngaimi, a hnoksak ngaingaimi, (Chaostic Society) a si caah tampi chim awk zongah hin a har ngai men lai nain, a fiangmi cu i dannak lungput nih midang zawnruahlonak, cohlan lonak, huatnak a chuah mi hi cu a hman ko rua tiah ka ruah.

Midang he i thleinak nih a donghnak ahcun an kong va ceihnak a chuak. Mah konghmanh i ceih kho lo nalak i mikong thi deng in va ceih cu a thli tein le hmuhlo in midang va thlak le va nawnnok a si. Phundang in kan chim ahcun, Mikong ceih hi midang an minung sinak hmuhlo in thahnak hriamnam pakhat a si. Kanmah kan sining nih a herhlo mi le aa pehtlai lomi midang kong kha ceih lulh cio kan si hna hi mu. Mikong a ceihmi tampi lak ah a ceih duh bak lomi an um ve i cu hna mithmai ah kan mark a niam bak lai. Zapi huap khomi lungput nihcun midang kongceih kha a hrial khawh. Kan lungput nih minung a hmuhning a bit tuk ahcun mi pakhat lawng kha thi deengin na hmuh lai i midang kha na niamter peng ko hna lai. Cucu micekha lungput, minung nih hrinmi minung lungput a si hnga lo. Minung hi kan i dang lengluang, kan i dannak kha i hmuhpiak thiam lo, cohlankhawh lo ahcun, buainak le remlonak a chuak ko lai.

Chin State chungah tlangholh kong chim ko ahhin global lungput kan ngeih khawh loning a lang khun hlah maw ka ti. Lai ai timi nih Tedim holh a si loah, thlanglei Laitlang holh kan duh loning le midang zongnih Laiholh an hei cohlan khawh ve loning kong hei ruah vima ahcun thluak a pit. Cu lawng hlah Chin ram ah Ramkhelrian kan i celhnak ah pengkhat hmanh ah mah le mah kan i hlo. Ngeih khawh dingah kan i harh ngaimi zapi huap lungput (global ethics) hi hmailei ah cun kan herh taktakmi a si te lai. Zapi huap khomi, a cohlang khomi lungput kan ngeih khawhnak dingah cun hmunhma le sining kaldangkan vawlei (Geopolitical base), mibu le zatlang kaldaan (Societal Ethics), le nunphung le biaknak (cultural and religious base), holh le miphun pakhat i a tuahphung (language and rituals) in kan lungput a hram kan bunh ahcun cu nihcun zapi huap khawhnak lungput a hrawk dih lai. Based na laaknak hmunhma, nunphung, holh, ruahning, kalhmang, biaknak pakhat lawng na cohlan khawh a si lai i midang le a pawngkam kha zeitik hmanh ah a tha in na hmuhpiak kho hna lai lo. Nan va kawm kho ko lai, nan ding nan eitti ko lai nain, thil taktak kongah cu nihcun midang cungah zumhlonak a pek lai cucu a hlan i na lungput le ruahnak nih pei a hram a rakbunhnak (Base) a rak tlawm tuk cu ti a si hnga. Zapi huap lungput kongah hin mifim nih an timi cu a cunglei hna sining chungah kan lungput kha a hrambunh ding a si lo ti si. Minung cungah kan lungput hi a hrambunh khawh ahcun cohlan khawhnak, huap khawhnak a kan peek ti a si. Zatlang nunphung, biaknak, holh, community, fellowhsip a um hlan ah minung kan um cang ti a si. Minung sinak ah kan i khat dih i kan minung kan sinak ah kan i funtom awk a si ti si. Pawngkam hrawlhralnak nih minak, mirang, misen—muslim, khrihfa, Hindu, Tedim, Lai a thleidang lo caah ahopoah harnak kongah kan i khat dih hna.

Cucaah nihin kan chan lebang ahcun kan i pehtlai dih hna. Mah bing tein um khawh a si ti lo. Kan i tonnak (zeilei thildang herhhai le nunnak chungah) ah i khahnak tampi kan ngei hna (We have nothing in common tinak in We have many things in common) tiah kan lungput nih a chim caan a phan cang ti a si.

Relchap »

Posted in: Capar

Khualipi Pahnih

R. Siang Nawl

Kan hnuzarh a peh...

Zatlaang Lungput

Khuathiang khuami hna thinlung cu a thiang hringhran. Hi milungthiang hna cu zeizong vialte uktu a simi Bawipa Jesuh nih Galili ram a rak um lio i mithluachuak pawl kamhmi hna thiltikhawhnak kha an ngei. Cu thiltikhawhnak cu zeidah a si ti ahcun, “Pathian kha an hmuh khawh” ti a si. Hi milungthiang hna cu dinnak an duh, dawtnak an ngei, zawnruahnak an ngei, midang ca ṭhatnak lungput an ngei. Tangdornak lunthin an ngei i upathmaizah thiamnak lungthin an ngei i mi cung cuannak lungput an ngei lo. Cucaah mah khuathiang cu “Lungneem Khualipi” ti zongah ti khawh a si.

Hi Dawtnak Khuathiang ah cun awka neem lawngte an hmang. Cu awka neem le hmurka neem in chimmi bia cu vancung ah cun thangpi in a hung thang. Cu hmurka neem le awka neem in ichawnhbiaknak cu vanmi nih an theih tikah mah khualipi ah rung ṭum ve hmanh an duh. Mah khualipimi hna he biaruah ṭi an duh.

Khualipi le a ramchung khua vialte ah cun zaleennak kha tling tein an hmuh caah hneek chom rianfialnak a um lo. Daantat zong an hau lo. Cu an zaleennak cu an chiaṭhathleidannak nih a uk hna caah duh poah in an nung lo. An chiaṭhathleidannak cu an nunnak biachattu ah an hman. An zaleennak cu thilṭha tuahnak lei ah an hman. An zaleennak cu duh ning paoh in khuasaknak ah an hmang lo. Zaleennak cu duhmi paoh tuahnak nawl ah hmang loin an tuah awk a simi thil tuahnak nawl ngeih ah an i ruah. Annih caah cun zaleennak cu duhmi paoh tuahnak nawl ngeih kha si loin, duhmi paoh tuahlonak nawl ngeih hi a si deuh.

Duhdim nunnak ram ah cun haakkau an um ti lo. Eihmuarhmang an um ti lo. Mah zawn lawng ruahnak in tuahmi ziiknawhnak a um ti lo. Zaangeennak a um ti lo. Dinruannak (justice) le dinfelnak (righteousness) in an nung i zeizong vialte a tluang dih. Lihchim le hrokhrawl le hlenthawi um lo in rian an ṭuan, chaw an leh caah khuaawng an tong. An hlawh a tling i an duh a dim. Mirum nih a hleihluat tuk zong in an ei lo i sifaak zong nih ei awk ngei lo tiangin an um lo. Herhbau in an um lo. Cucaah mah khualipi cu “Rualremnak Khualipi” ti zong an ti.

Rualremnak khualipi ah cun sifaak le mirum, milian le minauta inautatnak a um lo. An dihlak in i ruang te le i tluk te in an i pehtlai dih. Ahodah a ngan i ahodah a hme ti hmanh hngalh khawh ding in an um lo.

Hi khua chung ah cun, sifaak le santlailo cungah eihmuarnak le nihsawhnak um lo in an i bawmchaan i sifaak zong nih mirum hna ciangzar in nun duhdim an hmuh ve. Cuti an tuah khawhnak a ruang cu, mirum pawl nih anmah sunparnak le minlanghnak thangchuahnak caah phaisa hmang lo in sifaak chomhnak rian ah phaisa tampi an thawh i mah phaisa cun sifaak harrsa le sunghpal a tongmi pawl kha an bawmh hna. A tlurilmi tunmernak caah chawva an hman. Mah pinah mirum pawl bawmhnak phaisa hram cun sifaak caah phaisa coihnak an tuah i sifaak tete zong nih an i cawi i chawlehnak, ciinthlaaknak tete ah an hman caah harsatnak le sifahnak ral ngan pi cu an tei khawh zungzal.

Hi khualipi ah cun mirum le sifaak zong eidin ah i dannak a um lo. I ruang tein an ei an ding. An ram i mirum bik eidinmi rawl le an ram i sifaak bik eidinmi rawl an i thleidang lo. Mirum zong nih a thaw tuk an ei hlei lo i sifaak zong nih a nam tuk an ei hlei lo. Chiandeih le cawfano an eimi rawl aa khah bantuk in milianngan pawl le zapizaraan pawl, sifaak santlailo pawl eidin aa khat ko. Cucu minung nuhrin nawlvo aa tluk te in kan hmannak pakhat a si. I nautatnak a um lo. I zohchuknak a um lo. Cucaah sifaak nih mirum kha an hngar tuk hna lo i, mirum nih sifaak kha an nautat hlei hna lo. Zeicah ti hcun, sifaak tiimi hna zong nih hin an duhherh hrampi a simi tirawl, hruk-aih ah duhdim te in an i hmuh khawh. An duhmi thil an tuah khawh dih cio.

Zatlaang bawmhchanhnak rian
Hi khualipi i Hruaitu Ngan Dingthlulairal nih cun, rammi harsa pawl chomhnak (bawmhchanhnak) rian kha biatak te in a ṭuanpi hna. Pumtlinglo pawl anmah tein an i todelh khawhnak ding thiltikhawh thiam cawnnak sianginn tampi an tuah. Cucaah, mitcawmi nih khuahmumi bantuk in rian an tuan khawh ve i, hnacheet nih khua an theih khawh ve i, kebei zong an duhnak ah an kal kho i an duhmi rian an tlolh lo.

Nulepa rohtaakmi ngakṭah buangro hna zohkhenhnak, tunmernak rian ṭhaṭha tampi an tuah. Mirum le milian hna nih an chawva in mah rian caah an peekchanh, an thawh caah ngakṭah hna nih u le nau van an hau lo i nulepa van zong an hai lo.

Hi khualipimi hna nih cun, an pawngkam a ummi harsa pawl kha an unau bantuk ah an ruah hna i an thinglung put ah hin, “Kei cu ka nau congtu ka si,” ti lungput an ngei. Cu lungput cun mi tampi caah bawmhnak an peek, rian an ṭuan, an chawva kha semrel te in an hman i tabavuah thli rial nih a den mi hna bawmhchanhnak ah an hman. — Pehṭhan ding...

Relchap »

Posted in: Capar

CHIN MIPHUN THAWHKEHNAK TUANBIA (Short History Of Chinland)

A lettu: Salai Ni Peng

Chin timi min hi a hramthok bik in kan mah Chin miphun hna le kan innpa Minphun hna a simi Kachin,Shan, Kawl hna zong nih “Miphun min” hrimhrim in an kan auh mi a si. Chin miphun tuanbia kong an chim tik ah Chin le Kachin hi unau kan si tiah an rak ti tawn. China ram, Hukaung tlang in Burma ram ah an rak luh lio ah a Naupa Kachin cu zun a thawh ta. A Upa Chin nih a zun thawh cu hngak lo in a kal tak.A kalpah ah Bancang kung a sam pah ti si.Bancang kung cu kan sam ve tein a zik te a kheu colh lengmang mi asi tik ah, a Naupa Kachin nih ka U nih a ka kaltak cang hi ta. Ka phan kho ti lo tiah cuka hmun cun a tang beh. A U ke neh cu zoh in “ Khang”tiah a ti si. “Khang” timi cu “footprint” keneh tinak a si. Kachin miphun hna zong cubantuk tein an ngei ve tikah unau kan sinak el awk a ṭha lo. Kachin pawl nih inn an sak tikah Khaan pakhat a hlei in an tuahchap lengmang ti a si. Cucu kan U a tlun tik ah umnak tiah an rak tuahmi khaan a si. Atutiang ah an nunphung bantukin a kal thai mi a si.

Caṭialtu G.H.Luce nih Burma le Thet, Shan hna ral an rak i tuk lio ah hin Chin pawl he hin i pehtlaihnak (alliance) rak tuah dawh a si tiah a ti. Cu ticun “tu nge chin,” tiah i auhnak in Chin tiah rak auhnak a si tiah a ti. 1554 kum ii Manipur Record Book chungah Chin hna hi “Kuki” tiah an rak ṭial.Carry & Tuck ii an record ning in cun “Chin”timi cu Chinese holh in “Minung” tinak sullam a ngei mi “Jim or Jen” in a rak chuak mi a si ii, Burma pawl nih an mah le aw chuah in “Chin” an rak ti hna ti a si. Chindwin tiva hrawn hi Chin mi pawl an rak umnak hmunhma a si ii, “Chindwin” tiah an auhnak zong a si. A sullam cu “Chin Ram chung” tinak a si. Kum zabu (11) lio “Burma Lungcaṭial”ah Chin timi min hi a rak um cang mi a si. Cucu fiang tein rak hmuhmi a si.

1896 kum Mirang ral nih an kan tuk hlan ah (CHIN-KUKI Linguistic People) holh lei kherh hlai buu hna nih CHIN ca fang ai thlen ning hi cu “ Khyeng, Khang, Klang, Khyang,Kyan,Kiayn,Chiang,Chi’en, Chien “ ti in a si tiah an ti. (1783- 1796) kum ah Burma ramchung ah Catholic Mission rian a rak ṭuanmi Father. Sangermomo nih Chin timi cu “Chien” tiah a rak fonh ii, “Chin Hill” cu “Chien Mountain” tiah a rak ṭial. 1826 kum ah cun Shakepare nih Chin timi cu “Kiayn” tiah a rak ṭial bal ve. Cun hnu ah A.G.E NewLand nih a cauk chungah cun “Chin” tiah a rak ṭial ve. “Chin ram chungah Chinmi hna nih kan rak um ka lio ahhin, Ciinnuai ah a um mi cu Zo-Chin, Locom ah a rak tla mi cu Lusei-Chin, Lailun ah a rak tla mi hna Lai-Chin tiah kan rak um”. A tu lio Chin miphun chungah miphun ṭhen chin mi, Zomi, Laimi, Khumi, Asho, Cho, Kuki tibantuk min kan rak ngeih hlan pi in Chin timi cu Miphun Ai-awh tu min in a um cang ii, an rak hmancang mi a si tiah “Politics and Religion Among Chin People” cauk chungah fek tein an langhter mi a si.

UNO Biachahnak DPI/1316-03025 November 1992-9M ning in Chin miphun pawl cu Burma ram, India ram le Bangladesh ram chungah ii ṭhenṭhek dih in an um ii, Vawlei cung ah miphun pakhat siding in lungtlin pinak a rak tuah cang. Cu lawng si loin, 2001 kum ah “Unpresented Nation and People Organization” ah chungtel miphun in an rak cohlang ve. Cucaah tu ni kan i auhnak Laimi, Zomi, Kuki, Thlado, Mara, Khumi, Khami, Cho, Asho tibantuk hna hi “CHIN” phun chungin ai ṭhen mi lawng kha kan si. Nihin nih ni ahcun Vawlei ram, mi sin le ramchung rammi sin zongah siseh, CHIN timi cu kan miphun min pakhat ah an hun theih chinchin cang.


CHIN PAWL KAN SEMNAK HMUN LE RAM HNA

Chin miphun kan rak chuahkehnak hmun le hma he pehtlai in ruahnak a phun phun an rak ngei cio. Cheukhat nih Chindwin in kan ra an ti. Cheukhat nih China ram Chinminsat in a rak chuak mi kan si an ti. Asinain History Professor Luwis, Groden Luce le Dr.Than Htun hna nih cun “South East Asia hna hi Tibet Burma miphun Buu a chuak mi kan si. Cun Tibet-Burma miphun Buu hna cu Chinese ram chung “Chi-an” miphun in a ra mi an si tiah an ti. Chin miphun zong hi Tibet-Burma miphun Buu chung in a rak ra mi kan si ii, ka chuahkehnak hmunhma taktak cu China Ram “Kansu” ah a si. BC 2000 hrawngah Tuluk nih an rak tuk tik hna ah thlanglei ah duhsah tein an rak i ṭhial. A cheu cu Tibet ah an um, a cheu cu Shweli tiva,ThanLwin tiva, Yunan State zong ah um in, Hu kaung tlang tanpah in Burma ram chungah an rat lut” tiah an ti.

Chin miphun pawl hi Mon-Ku-Loih miphun kan si tiah Ancient Inheritage and History Researchers hna nih an chim. Luwis nih a ṭial mi “The Tribe Of Burma”, Burma research Journal No.4 , C.A Soppitt nih a ṭial mi “A short History Of Kuki-Lushai” ca uk, Lt.Col.J.Shakespear nih a ṭial mi “The Lushai Kuki Clan”. Carry & H.N Truck nih an ṭial mi “ The Chin Hill” le F.K.Lamen nih a ṭial mi “ The Structure Of Chin Society” hna nih Chin miphun cu Mon-ku-loih miphun an si. Tibet-Burma buu in a tu Kawlram ah an rak lut tiah an co hlang cio. Cun Pu Sing Khaw Khai nih a rak ṭial mi “The Chin Their Name and Tradition” Ca uk, Central CLCC-Annual Magazine ah Dr.Aye Aye Ngun nih “Chin Miphun Chuahkehnak Hmunram” capar, Dr.Vum Sum nih a ṭial mi “Zo History” Ca Uk, le A dang Chin miphun chung in mifim tampi nih “Chin miphun Cu Mon-Ku-Loih miphun in a ra mi kan si. Tibet Burma Bu chung a tu Chin Land ah hin a phan mi kan si tiah an pom cio hna.

British Encyclopedia nih a langh ter ning ah cun China in a chuak mi hna hi Group (4) an si tiah an ṭial. Cu hna cu (1)Altaic (2) Austro Asiatic (3) Indo-Europe (4) Sino-Tibetan hna hi an si. Cun Sino-Tibetan chung ah hin, (a) Han Chinese, (b) Hui-Chinese,(c) Miao-Yan (d) Tai le (e) Tibet –Burma te hna kan rak si. Tibeto-Burma chung ah cun ,(i) Rakhine , Burma, Chin, Kachin, Lahu, Lolo Mosu, Naka pawl kan i tel. 1955 kum England Ambassador ii Secretary in Innwa ah a rak phan mi Julie nih cun Chin Le Lushai hna cu Indo-China phun hram an si. Cu hna chung cun kuki, Naka Chinmiphun tiin an um tiah a rak ṭial. Dr.Vum Sum nih cun Chin miphun chung ah, Asho, Cho, Khumi, Kuki, Laimi, Mizo, Naka, le Zomi hna kan si tiah a ṭial. --(Pehṭhanding…)

Relchap »

Posted in: Capar

Kawl ralkap An Min Le An Sining

Henry Thang Kip Mang

1948 Kawlram luatnak kan hmuh hlan ah ralkap cu chak le thlang ti mi lawng in rak ṭhen a si i a cung lei ram khi Mandalay nih a rak uk. Cu lio chan ah cun Ne Win hi Colonel a rak si i ralkap lutlai lei ah a sang pawl a si. A nih hi cathiam a si lo caah ralkap lei lawng an rak pek. Mah lio i ralkap in cathiam ti ah an rak ruah mi le Maj. General Aung San nih a bochan mi cu Captain Aung Kyi hi a si. A nih hi sinak a duh mi a si caah a cung i a um mi pawl le Aungsan karlak ah remlo nak a rak tuah tu a si. Captain Aung Kyi cu 1988 kum buainak a rak chuah nak ding caah lam a sial tu a si i Ne Win he aa rem lo bik minung a si. Aung Kyi cu a hnu General Ne Win chan ah Brig. General tiang a rak kai ve i BSPP chan lio ah minister a ṭuan ve mi a si. Aung San a nun lio ah Aung Kyi nih Ne Win min in ca a rak chuah i mah ca cu Ne Win le Aung San kar lak ah theih thiam lonak a si leng ah Aung San le mirang pawl karlak ah i hmuh thiam lo nak tiang a rak chuak. Mah lio ah Ne Win cu Colonel a si i Aung San cu Maj. General a si. Maj. Gen Aung San nih Col Ne Win cu a auh i na ca chuah mi ruang ah nang hi ralkap in vai din law a ṭha lai. Hmailei rianṭuannak ah buainak na chuahpi sual lai a ti i a dinh ter.

Colonel Ne Win zong cu ralkap in kaa din a ti i a sinak vialte kal tak in Maj. Gen Aung San inn cun a chuak i a ṭin. Mah a ṭin lio ah Captain Aung Kyi nih bia a hal i Aung San nih i din a ka ti a ti i mah cangka te cun keimah ka tuahmi a si timi kha aa theih tik ah keimah nih kan chimh piak lai a ti i Aung San cu Aung Kyi nih a chimh i Ne Win cu rian cu a ṭuan ter ṭhan. Mah hnu cun Aung Kyi cu Ne Win nih harnak a ka pek sual lai a ti i Ne Win cu ṭha tein a chawnh biak. Brig. Gen Aung Kyi cu a thluak a zir ngaimi a si caah General Ne Win nih hin ralring te in a rak chawnh. Cun ralkap lei in rank sang hi a rak pe ngam lo.

1987 September 5 ni ah Kawlram phaisa 75, 35, 25 catlap a rak thah lio zong ah khan Kawlram i buainak ding tiang lam a rak tuah tu cu amah Aung Kyi hi a rak si. Cun a mah hi Ne Win nih a rak tlaih hmasa pawl a rak si fawn. A ruang cu anmah kawl le kawl cu an i theih tuk tikah ka caah ṭih a nung bik a si. Aung San le Ne Win kar lak i bia a tuah tu kha a si tik ah a zei lei paoh in a rak ṭih mi a si. Ne Win nak in cathiam deuh mi a si tik ah Ne Win nak in Aung San nih hin a rak bochan deuh caah amah sin ah rianṭuan ding in a rak ti mi a si fawn i an sining vial te a thei tu a si.

1988 kum lio ah 1962 July (7) in Burma Student Union (BSU) bomb an puah nak kong zong kha a rak phuan ṭhan i a liam cia caan chung ah thil hi zir ngai in rian a ṭuan i a donghnak ah a phuan ṭhan dih. Cun NLD party an rak dirhka zong ah khan Aung San Su Kyi le Gen Turah Tin Oo he tiin an rak dirhṭi hna i 1990 election lai ah a chuah tak ṭhan hna i Party dang a rak dirh ṭhan. — Pehṭhan ding.

Relchap »

Posted in: Capar

56. WILLIAM T.G. MORTON (1819 – 1868)

William Thomas Green Morton min hi a thei belmi careltu kan tlawm taktak lai dah ka ti. Amah hi minthang cheukhat nakin rumra a ngei deuhmi pa a si. Morton hi pum hlainak caah a herhmi a fah theih lonak sii a rak sertu pa a si. Tuanbia thluan ah a fah theihlonak sii bantuk an rak serchuahmi nih hin minung pakhat cio i an man a sannak a ngeihter ngai. Pum hlai thiamnak cawnnak a rak um hlan ahcun zeihmanh loin mizaw i ruh hoi hna kha a hlaitu ding siibawi nih hluah in an rak tanmi tehna kha a ingtu ca zongah a hmutu le a tuahtu ca zongah iin a rak har bakmi a si. Hi bantuk harnak in minung zapi nih kan luat khawhnak hnga ding caah hi bantuk a fah theihlonak sii hna an van kan ser piak khawhmi hi cu mi vialte caah thilṭha vialte lakah a ṭha bik laksawng a kan pek bantuk a si hrim ko.

Morton cu Massachusetts ramṭhen Charlton khua ah 1819 kum ah a rak chuak. A no lio ah hin Baltimore College of Dental Surgery ah fimnak a rak cawng. 1842 kum in ha zawtnak a ngeimi mizaw pawl biatak tein a rak thlawp hna. 1842 kum le 1843 kum hna ah cun amah nakin tlawmte a upa deuhmi, ha siibawi pakhat si ve i a fah theihlonak cawnnak kha lunglut ngaiin a hlathlai ve mi Horace Wells he komhin hlathlainak an rak tuah ṭi. Asinain an pahnih komhin an rianṭuannak cu zeihmanh a tlamtlin lo caah 1853 kum donghlei ahcun lam dang veve in an rak i ṭhen.

A hmai kum ahcun Wells nih nitrous oxide (nih ter nak thli) kha a fah theihlonak sii ah a rak hman. Connecticut ramṭhen Hartford khua ahcun hi thli in ha fahnak kha a rak damh khawh. Asinain Boston khua ah mipi theihin hmuhsaknak a rak tuah lio ahcun teinak a rak hmu lo. Morton cu amah pumpak Siikhan te ah ha deu bunhnak a rak tuah. Hiti ha deu bunh khawhnak caah hin hani ah ha pelpawi pelte hmanh tang lo tiangin ha kha phawi a hau. A fah theih lonak sii a rak chuah hlanah hin cun hani i a tangmi ha pelpawi pawl phawinak ding caah le thianhnak ah hin mizaw cu ruh le thlik tiang kek kuai dih hnik tiang tlukin faak tuk in an rak intuar. Cucaah a fah theihlonak sii cu a herh hrim ko ti kha aa fiang chin thluahmah. Morton nih cun nitrous oxide cu ruahning bantuk in hma a kal lo ti kha a hngalh caah phungdang lam dangin khua a rak ruat i hlathlainak a rak tuah.

Morton he aa rak i theihngalmi, siibawi zong a si i scientist zong a simi, Charles T Jackson nih ether timi hman dingin ruahnak a rak pek. Hi ether timi thli phunkhat cu Swiss miphun scientist simi Paracelsus nih Morton hlan kum 300 hrawngah a rak hmuhmi thli phunkhat a si. Kum zabu 19 thawk hrawngah hi sii in voikhat hnih hrawng cu mizaw an rak hneksaknak kha hmuh khawh a si. Asinain Jackson siseh mi dangdang si hna seh a hohmanh nih ether hmannak cu pehzulh in cekhlainak an rak tuah ti lo.

Morton nih cun ether kha duhsak ngaiin cekhlainak a rak tuah. A hmasa ah saram pawl (a uico telhin) in a rak hneksak hmasa hna hnu ah amah le amah aa rak i hneksak. 1846 kum September 30 ni ah mizaw pakhat he a hmasat bik hneksak tuah khawhnak caanṭha a rak hmu.Mizaw pa cu a ha a rak faak tuk tawn caah a damnak a si paoh ahcun zeiti na ka tuah paoh ah kaa in ko lai ti biakamnak he bochan takin Morton siikhan ah a rak panhmi a rak si. Morton nih amah cu ether hmangin a ha fakmi cu a rak phawi piak. A mizawpa a lungfim ṭhan tikah cun a fah zeihmanh ka thei lo tiah a chimh. Cekhlainak ṭha deuhin van tuah ahcun Morton ca i minṭhatnak hmuh cu amah kutchung lila ah a ummi khi a si cang ko.

Hiti mizaw a thlawpbul khawhnak cu mi zapi theihin hmuhsaknak zong a raktuah caah Boston khua chuak thanhca hna zong nih hi thawngpang cu an ral ṭial ko nain mi tam deuh nih cun zei ah an rak rel hlei lo. Cu caah mipi nih an zumh khawhnak ding caah hlunghlai ngaiin hmuhsaknak tuah a hau cang. Cu caah Boston khua ummi Massachusetts siizungpi ah siizunguk rian a ṭuanmi Dr. John C Warren sinah siizungpi chung i rian a ṭuanmi siibawi zapi hmai ah hmuhsaknak tuahnak nawl a rak hal. Dr. Warren zong nih lungtling tein hmuhsaknak a rak tuah ter. Cuticun 16 October 1846 ni ah siibawi hna le sii sianginn a kai liomi siangngakchia hna hmai ah Edward Gilbert Abbott timi mizaw pa cu a fah theihlonak sii ether cu a rak pek i tumor zawtnak cu dam lakin a rak hlai piak khawh. A fah theihlonak sii ṭhathnemnak cu mi zapi caah a biapi ngaimi a si cang. Hi thawngpang cu thanhca kip nih an rak ṭial caah kum tlawmpal a rauh hnu ahcun a fah theihlonak sii hman cu laar hram aa rak i thawk.

Abbott a dam hnu ni tlawmpal ah Morton le Jackson nih cun patent an ngah khawhnak hnga cozah sinah an rak hal. A hmai thla ah an patent halmi cu an rak cohlan ko nain bia i elnak a rak chuak. Morton nih cun Jackson telh in midang nakin a fah theihlopnak sii sernak ah hin amah a biapi bik tiah aa rak ti. Cu lengah Morton nih hin hi a serchuahmi in hin kaa rumnak lai tiah aa ruah nain aa ruah bangin a rak si lo. Siizung hna le siibawi pawl nih cun zei ah an rak rel theng lem lo. Upadi ningin patent ngah khawhnak ding caah aa rak i zuamnak zong cu tangka tu a rak dih chin thluahmah. Morton cu a donghnak ahcun mi sifak ah aa rak i chuah i 1868 kum ah New York khua ah a rak thi. A nunnak a rak liam ah hin Morton cu kum 49 hmanh a rak tling rih lo.

Ha phawinak, ha bunhnak ah le pum hlainak hna ah a fah theihlonak sii a biapitnak cu a fiang tukmi a si cang ko. Morton a biapitnak biakhiahnak ding caah hin a fah theihlonak sii kha sii lei fimcawnnak he a pehtlaihternak ah Morton aa teltumnak le mi dangdang hna an i teltumnak kha kan thleidan khawh hmasa a hau. Morton bantuk in kan ruah chih a haumi hna cu Horace Wells, Charles Jackson le Georgia in Dr. Crawford W Long hna hi an si. Konglam tampi hlathlai cikcek dih hnu ah Morton cu midang nakin cohmun sang deuh a ngei tinak kong kha ka ṭial duhmi a si.

Morton nih ether a rak hman khawh hlan kum hnih tein Horace Wells nih ha thlawpbulnak caah nitrous oxide kha a fah theihlonak caah a rak hman cu a si takmi a si ko. Asinain Wells nih a hmanmi cu ha sernak ah a ṭhahnem ngai ko nain pum hlainak fimcawnnak cu zeihmanh a thlenter mi le a dirhṭhaohnak a um lem lo. Nitrous oxide cu duh a nung ngai ko nain a biapimi pum hlainak hna ahcun hmanawk a ṭha ve hoi lo. Atu chan tu ahcun nitrous oxide cu chanthar sining in thil dangdang he cawhin hasernak ah le sii dangdang sernak caah kan hman ngai cang ko. Ether tu cu khuaruahhar in hmual a ngei ngaimi sii a si bantuk in pum hlainak fimcawnnak kha a khupthal a let khotu a si fawn. Nihin ni ahcun ether lawng si loin a dangdang a fah theihlonak sii an hmuhmi zong tampi a um cang ko nain ether cu kum zakhat chung amah lawng bak a fah theihlonak sii ah an rak hman. Hi sii i a hman zong a fawi. A kenkawi zong a fawi. Ral um loin sii dangdang he cawhin hman khawh zong a fawi i hmual a ngai tuk fawn.

Crawford W Long (1815 ah a chuak i 1878 ah a thi) timi siibawi pa cu Georgian miphun a si i Morton hlan kum li (1842 kum) hrawngin ether cu pum hlainak ah a rak hman cang ko. Asinain Long nih cun a hmuhchuahmi kha 1849 kum tiang mipi sinah theihternak a rak tuah lo. Hi caan lio hrawngah cun Morton tuahsernak ruangah sii vawlei ah ether cu a fah theihlonak sii ah hmunhma tampi ah an rak hman cang. Long cu mibu zeimawzat te ṭhatnak ca lawngah a rak si i Morton tu cu vawlei pumpi ummi mi vialte ṭhatnak caah a rak si.

Charles Jackson nih hin ether hman dingin Morton cu ruahnak a rak pek ko. Mizaw kha ether na pek ah zeitindah na kilkawi lai timi zong a rak chimh ko. Asinain Jackson nih hin Morton hlanin a fah theihlonak sii kha a rak hneksak lo. A rak hngalhmi ether ṭhathnemnak he pehtlaiin zeihmanh vawleipi sinah theihngalhnak a rak tuah lo. A hmasa bik ether an rak hneksaknak ah khan an hneksakmi mizaw Abbott kha pakhatkhat rak cang sual sehlaw sualphawtnak le fahnak a ingtu ding cu Morton a rak si ko hnga. Charles Jackson he zeihmanh pehtlaihnak an rak ngei hnga lo.

William Morton cu hi cazin ah zei bantuk cohmum dah kan pekawk a si hnga? Morton le Joseph Lister hna hi van tahchunh hna hmanh usih. An pahnih in siibawi veve an si. An pahnih nih hin pum hlainak lei le nau hrinnak lei ah thlennak a chuahpi kho veve mi an si. An pahnih nih an chuahpi mi hi sii lei vawlei ah hmual a ngei bak mi le a biapi bak mi an si veve. An pahnih in hin anmah pumpak khuaruah tuaktannak pakhat lawng si loin midang ruah ciami le tuaktan ciami he fonh in hi bantuk thlennak a hmuhchuah kho veve mi an si. Keimah nih hin cun Joseph Lister nakin Morton hi cohmun sang deuh pek ka duh. Caan sau caah cun a fah theihlonak sii hi pum hlai tikah zawtnak rungrul luhlonak ding khamnak sii nakin a biapi deuh ti ka zumh caah a si. Cu lengah nihin ni ahcun antibiotic hna zong tampi a um cang ko caah pum hlai tikah rungrul khamhnak sii tampi kan ngei cang ko tiah ruah khawh a si. A fah theihlonak sii rak um hlah sehlaw cu saupi pum hlainak tuah a haumi tehna cu tuah khawh a si hnga lo. Hlainak sawhsawh te hmanh a fah theihlonak sii loin tuah khawh a si lo zia kha atu le atu kan ton zungzalmi a si.

1846 kum October thla zinglei ah a fah theihlonak sii a ṭhathnemnak kong mipi hmuh ah hmuhsaknak an rak tuah khomi Morton i tuahsernak cu minung kan tuanbia a thlentertu hna lakah a biapi ngaimi thlennak pakhat a si ve hrim ko..
_________________________________
* “ The 100 A Ranking Of The Most Influential Persons In History” timi ah Machael H.Hart nih a ṭialmi chung in leh a si. Calettu- Bawi Cenhrang

Relchap »

Posted in: Capar

Mah Kong I Chim Lonak

Rev. Lal Pek Lian

“Keimah nih keimah kong kha kaa chim a si ahcun ka chimmi cu ahmaan taktak ti awk a si hnga lo.” Johan 5:31

Mah le hma hmunlai i rak i chiah tuk hi kan Pathian hmanh nih a duh bak lomi a si. Mah le mah ngan tuk in i hmuh zong hi nunnak ah i suknak tamtuk a chuahter. Voi khat ah ka rianṭuan hawi khrihfa upa pakhat nih bia a ka ruahmi cu: “Veimu, kanmah le kanmah vui tia in kan i hmuh lio ah, midang nih cun meheh tia hrawng lawng in an kan hmuhning a si,” a rak ti. Kan fanu kan fapa hna hmanh an muichiatnak, an santlaihlonak lei in hmuh piak cu ahohmanh nih kan duh lo i phung an rak thlukmi ah “Mi hmuh ah chiakuk, mah hmuh ah ṭhavaang,” ti a rak si. Voi tampi cu kanmah le kanmah hi vui tia in kan i hmu sual tawn i; kanmah duhnak zong kha vui tia bak a si tik ah kan covo asiloah kan hmuhkhawh tawk kha caw tia lawng hoi hna a hun si tik ahcun lungthin buainak nih a kan nenh tawn ko. Bawi Jesuh cawnpiaknak hi a taza (fair) tukmi pakhat cu: “nangmah naa dawt bantukin na inn pa kha va daw,” ti a si. Kanmah nakin kan innpa kha zeitikhmanh ah kan dawt khawh lo ding kha fiang tuk in a rak hngalh cangmi a si.

Bawi Jesuh nun nih an nun a thlen i Amah lamhruainak aa bochanmi hna caah cun mithiang Paul le a hawi le bang kan hun chim khawh ve dingmi cu: “Kanmah kong kha ka chimmi a si lo, kan chimmi cu Jesuh Khrih kha Bawipa a si i kannih hi Jesuh ruangah nan sal kan si,” ti hi a si (II Kor. 4:5). Bawi Jesuh nih a Pa chimhta lo in amah nawl in a tuahmi a um lo. Johan Thawngtha chung ahhin kan Bawipa Jesuh Khrih a rianṭuannak kan rel tik ah a thlahtu a Pa a upatning, pakhat an sining, rian an ṭuan ṭining vialte rel khawh a si i Johan Thawngtha duh a nun khunnak zong a si tiah ka ruah. Kan Bawipa Jesuh Khrih lungput hi cu sol lo timi khi a si ko, a zei ti lei hmanh in soisel khawhnak kan ngei kho lo; Paul bantukin kan uar tuk ve i kan i cawn ding lawng a si ko: “Pathian sinak kha a ngeih zungzalmi a si ko nain hramhram in Pathian tluk si awk kha cuh awk ah a rel lo…” a ti (Filipi 2:6-11). Tipil petu Johan a rakrat chungnak a biapit khunnak cu Jesuh Khrih kong a rak chimchungmi le tehte a khaanmi hi a si. Aho nawl in dah bia na chim tiah rapfawih an timh lio zong ah Bawi Jesuh nih Tipil petu Johan kong kha a hun charnak rel khawh a si (Maṭ. 21:23-27). Kan Bawipa Jesuh nih fiang tuk in a kan chimhmi cu: “Keimah lawngin zeihmanh ka tuah kho lo; Pathian nih a ka chimhmi ning lawngin bia ka ceih hna; keimah nih ka duhmi kha si loin a ka thlahtu nih a duhmi kha tuah kaa zuam caah ka biakhiahnak cu ahmaanmi a si.” A ti (caang 30).

Tuanbia pakhat te in kan hun chim ta lai. Tlang tibual pakhat a um i Chungchep le Tingala nu va nih an toh. Thal a hun chuah cun ti zong cu a reu ciahmah ve. Chungchep nih Tingala nupa cu ruahnak a cheuh hna. Pawngkam hrawng ah tidil ṭha kawl a fial hna. An va kawl i an hmuh taktak. Cu ka hmun i i ṭhial ding ahcun Chungchep kha zuanpi ve a herh. Funghreu pakhat ah an hmur in seh veve i zuanpi a herh. Biahrennak an ngeihmi cu an zuan pi lio ah holh bak lo ding ti a si. An hun zuanpi taktak tik ahcun khua pakhat cung an phak zawn ah ngakchia rual nih: “Zah hngal lo Chungchep,” tiah an nihsawh i an hauh. Pu Chungchep cu a thin a hung tuk nain holh lo tein aa suum kho. Khua an hei lonh deng ahkhin upa fim rual biasawng a rak tlorhmi nih an hmuh ve hna. Annih tu nih cun nihsawh lo in “cu tluk fim hna cu ee, aho ruahnak le fimnak ko dah a si hnga?” tiah an i hal len. Chungchep cu aa tuar kho tilo i “keimah ruahnak cheuhmi a si,” tiah a hun chim i a ka a pau tik ahcun aa sehmi thing kha a rak thlah ve tik ah a tla i a thi an ti. “Keimah” timi tih a nunning cu thihnak tiang hmanh a chuahpi khawh ko. Nihsawhnak hi cu a tei khawh rih nain faknak cu ‘keimah’ timi nih a tei kho tawn lo. Mah kong aa chimmi si lo in; mah duhnak lawng ngan tuk in aa hmumi si lo in, Jesuh cu Bawipa a si tiah Paul le a hawile hna bantukin tehte a khaangmi si cio hna usih.

Relchap »

Posted in: Capar

THEIHTLEI

Ahmasabik Pawl (10)

La Sernak Seh
La sernak seh cu AD 1200 hrawngah India in Europe lei ah a va phan. Cu seh thawng in minung nih lachawn in lahri kan rak ser khawh i hnipuan zong kan rak tah khawhnak a si. Cuhlan ah cun saphaw i hruk dih a rak si.

Kep
Angki (saphaw) hrenhnak dingah a kua zong aa ser chihmi kep cu BC2000 hrawngin Nichuah-lai ram pawl nih an rak hman len cang.

Kawhrenh
Tuni tiang kan hman rihmi kawhrenh phun cu AD 1849 ah USA rammi W. Hunt nih a rak ser.

Zip
Zip cu 1891 ah USA rammi W.Judson nih a rak ser.

Ch: Invention & Discovery

Relchap »

Posted in: Capar

KHUALIPI PAHNIH

R. Siang Nawl

Rianṭuannak
Hi khualipimi hna an rianṭuan ningcang kan va hmuhmi an dinfelnak a langhter ngaingai. Zaangtlung ngai le thanuam ngai in rian an ṭuan. Mah bantuk thatho lungtho rianṭuan hi, hi khuami hna an zia ah an i ngeih cangmi a si.

Hi khualipi ah cun rianṭuantu pawl cu, dingfel tein an ṭuan caah, veen hmanh an hau lo. Annih a veengtu hna cu dinnak a si. An chiaṭhathleidannak nih a veen hna caah ai ziaphemi an um lo. Cucaah an rianhma a kal. Innsaknak ah siseh, ciinthlaaknak rian lei ah siseh, sehzung lei rian ah siseh, rianṭuantu pawl an fel caah ṭhanchonak tampi a um.

Innsatu, lamsialtu, hleidawntu pawl an rianṭuan a fel caah an inn sakmi le an hlei donhmi, an tuahmi innlo kip an i dawh, an feh caah kampani tampi hna nih mah khua ah cun inn ṭhaṭha an sak. Cucaah mah khuapi chungah cun rian ṭuan awk ṭhing lo in a um zungzal. Rian ṭuan awk a tam caah rianṭuantu pawl an tam. Rianṭuantu an tam caah khuaram a ṭhangcho.

Duum le lo chung rianṭuantu pawl zong dingfel te in an ṭuan ve. Rian zohkhenhtu nih rianṭuantu pawl kha an fel le fel lo zoh peng an hau lo. Rianṭuantu dihlak zumh awk tlaak an si dih. Cuticun, rian tampi an ṭuan, an rian hma a kal; an rianhma a kal caah rianngeitu an ṭhangcho. Duum le lo nih tirawl tampi an chuah. Thlairawl tampi a chuak. Thingthei haanghnah tampi an chuah caah khuami le rammi dinei awk an duh a dim. An orthi a nim i an ngan a dam. A tiitsa a ṭha. An i dawh. An chan zong a sau.

Rianṭuantu pawl an fel caah, an ṭuanpiakmi hna mirum pawl kha an ṭhangcho chin lengmang i rian ṭuan awk a tam chin lengmang. Rian a tam caah rianṭuantu pawl an tha a nuam; an lungre a thei lo. Rian hmuh lo ruangah lungretheih awk a um lo. An dam chung hnangam lungdai te in an bawile rian an ṭuan kho peng. An pumsa in an re thei ko hmanh seh law, an thinlung a dam caah an nun a nuam zungzal. An a tha a nuam caah an lung a neem. An lung a neem tikah an nun a neem. An nun a neem caah an ngan a dam i an nunkhua zong a sau fawn. Rian kongkau ah zeitluk in dah rianṭuantu pawl an felfai ti ahcun, lorambawi pawl hmanh nih tuah awk a tlaak ti rua lo ti in an ruahmi thil hmanh kha rianṭuantu pawl nih lungdong lo in an tuah peng hi a si. Voi khat cu, lorambawi pa nih a duum chung thingkung pakhat cu a tar cang i hau ding in a ruah cang. Sihmanhsehlaw, duumcongtu nih khan, lungdong lo in ka zohkhenh ko rih lai tiah a bawipa cu a chimh i a bawipa hnatlaakpinak in lungdong lo in a bultawl caah cu thingkung cu a hung i sarh kho ṭhaan. Eidin awk theipaar tampi a chuahter caah lorambawipa cu aa lawm hringhran.


Chawhrawlrian
Cu khualipi ah cun ramkip in mitampi chawlehthal ah an ra. Ramkip in mirumrum le siangpahrang hna nih an suingun chawva an rak ponhnawh hna. Business rianṭuannak phunphun an dirh. Kampani tampi nih hi khualipi mi hna he chawlehthalnak rian ṭuannak hnatlaaknak an tuah. Motor sernak tehna, TV/video sernak tehna, telefon sernak tbk in kampani tampi cu hi khualipi ah an dirh caah mi tampi caah rian ṭuan awk a um zungzal. Dinfelnak nih rian tampi a chuahpi. Cucaah ramdang in phaisa tampi a lut. Sui le lungvaar mansung tampi a lut. Cucu dinnak man in an hmuhmi a si.

Chaw i cawk-zuarhnak ah dinfelnak a um i, pakhat le pakhat karlak ah i zumhnak a um. Zumhnak a um caah rianhma a kal. Cawtu le zuartu an ṭhangcho veve. Khatlei sungh ruangah khatlei miak ti a um lo. Dinfelnak in an tuah cio caah, an rianṭuannak cu thlaamlang (transparent) a si. Athliruuk rianṭuannak in chawva a kawlmi an um lo. An dihlak in khuaceu lak i rian a ṭuanmi lawngte an si. Dinfelnak khuaceu tangah a cawlcaangmi lawngte an si. An chuun nun le an zaan nun aa khat dih. Cucu, an ram chawhrawl rian a umtuning a si.

Hi khualipi ah mifir le damiah an um lo caah cu khuapi ah cun tangka khoncawinak bank ngan pipi an sak. Cu ram ah cun tangka tampi aa chok. Kan vah pah lengmang lio i ka ngiatmi cu tawh a si. Tawh cu ka mitthlirh hnik i ka hmu lo. Hi khua ah cun tawh an herh ti lo. Innkhar hrenh zong an herh ti lo.

“Hi khuapi le a ram chung ah hin mifir le damiah an um lo caah maw a si hnga?” tiah vancungmi cu ka hal. A ka leh mi cu: “Hi khuathiang khuami hna cu an ngakchiat lio te in an thinlung chung ah fiirlonak tawh hrenh cia lawngte an si. Nu le pa phaisa zong an fiir bal lo; bu phaisa zong an i rek bal lo. Fiir a um ti hmanh hi an hngal bal lo,” tiah a ka chimh i ka khuaruah a har ko.

Khuapi chung dawr ah cun thilpuan dawhdawh le minung herh thilri phun tling an um i thilcaw le thilzuar cu an i kalh nuk ko. Chawdawr i kan i chawh tik i kan hmuhmi cu dawr kip nih cuailung pakhat lawng an rak ngeih. Cawknak cuailung le zuarnak cuailung an rak i khat dih. Hlenthawinak le demnak um lo tein ding te le hmaan te in an i cawk, an i zuarh caah chawhrawltu le chawcawtu karlak ah i zumhnak a um. Lunghrinnak a um lo. Thil man deet zong a hau lo. Thil man ṭhumh zong a hau fawn lo. Hmaan te in an i zuarh, an i caw. Thilcawtu an i nuam i lungdai tein thil an caw. Thil cawkzuarhnak ah daihnak a um. Cucaah chawhrawl pawl an ṭhangcho i an lianngan. Innlo ṭhaṭha an sak i khuapi cu an dawhter.

Mah bantuk in zeidang thilremhnak hmun, workshop le suimilam remhnak, suidawr tiang ah dinnak an rak ṭanh dih caah an thilzuarnak ah daihnak a um. Thilcawtu le thilzuartu karlak ah i siiknak, bia i alnak a um lo. Cuticun thilzuartu zong, thilcawtu zong an i nuam. Thilcawk le thilzuarh a nuamhnak ah daihnak a um i ṭhanchonak zong a um. ṭhanchonak nih lianhngannak a chuahter.

Dawr vialte ah dinnak a um cio caah khoika dawr hmanh ah, “ṭa-khun-saing” tii mi ca ṭial a hau lo. Kaa khat kan chim mi hi a man a si ko tinak a hau lo. An dihlak in ṭakhunsaing lawngte an si dih ko. Biahmaan kaa khat cu nolh a hau lo, mah bia fehternak ah “bak”, ‘hrimhrim” ti bantuk biathuam pawl zong an hau lo. Thil man deet a hau lo.

Chawdawr pawl lawng si loin lailei in an hun zuar mi thingtang chuak thil—lungthi, khuaitizu, vomhniit, thingkeppaar tiangin—an hun zuar tikah lihchimnak a um lo. Hlennak a um lo. Adeu a um lo. Atak lawngte an si. Vom hniit ah caw hniit an cawh mi a um lo; lungthi ah leidip cawh mi a um lo; khuaitizu ah cini haang le fuhaang zong an cawh lo. Cutikah thilcawtu nih phaan awk um lo tein an hman.

Hi khualipi chung ah cun hrokhrawl a um lo; lihchim a um lo; hlen a um lo; fiir a um lo; zialpheet a um lo; dinfelnak lawngte a um caah lunghna a ngam. Phaan awk a um lo. Cucaah hi khualipi cu “Daihnak Khualipi” ti zongah an ti.
— Pehṭhan ding.

Relchap »

Posted in: Capar

Kawl ralkap An Min Le An Sining

Henry Thang Kip Mang

1945 kum ah Aung San nih Kawlram ah rianṭuan ding in an rak kir ah khan amah hi Maj. General an rak pek. Mah lio chan ah Aung San hi a sangbik a rak si. Lai holh le ca in kan ṭial a si ahcun bo 8 tinak a si.
1988 kum ah Saw Maung nih nawlngeihnak a rak lak ni thok in Kawlram ah a um ballo mi le vawileicung zong ah a um ballo mi sinak Senior General a lak. Cu cu bo 12 tinak a si. Saw Maung dih in Than Shwe kha Senior General cu an rak pek ve.

Ralkap cozah cu a tanglei bantukin sinak (Rank) i pek an si
1)Senior General = bo 12 (Senior General cu Saw Muang kha 1988 kum ah rak pek a si hmasabik.

2) Lt. Senior General = Bo 11 (2004 kum ah Maung Aye kha rak pek a si.)

3) General = Bo 10 (Ne Win hi kan Kawlram chung ah Bo 10 a hmu hmasabik a si)

4) Lt. General = Bo 9 (Smith Dun hi bo 9 a hmu hmasabik a si)

5) Maj. General = Bo 8 (Aung San hi bo 8 a hmu hmasabik a si)

6) Brigadier = Bo 7

7) Colonel = Bo 6

8) Lt. Colonel = Bo 5

9) Major = Bo 4

10) Captain = Bo 3

11) Lieutenant = Bo 2

12) Second Lieutenant = Bo 1


Bo khat in a cunglei cu Officer ti an si i, a tanglei pawl cu Non Commissioner Officer ti an si.

1) Warrant Officer Grade 1 = Sen 5

2) Regimental Sergeant Major/ Warrant Officer Grande 2 = Sen 4

3) Master of Sergeant/ Staff Sergeant = Sen 3 (Cathiam deuhmi an si)

4) Sergeant = Sen 3

5) Corporal = Sen 2

6) Lance corporal = Sen 1

7) Private = Sen ngei lo tiin ṭhen an si hna.

1948-1962 March ni 1 tiang Kawlram ah Democracy uknak in kan rak hman. 1947 kum ah khan Federal union in kan dirh lai ti mi cu U Nu nih Independent a lak in Unitary State ah an kan kal pi. Unitary timi cu miphun tamdeuh nih nawlngeihnak rak lak deuh khi a si. Milu rel in constituency tuah a si. Federal cu miphun in zoh i Federal cozah sin ah aa khat in thlahmi a si. Unitary ahcun miphun a hmemi caah sinak a um kho lo. Nawl an ngei kho lo. Milu tam nih namnehnak an ngeih hna. Atu kan Kawlram hi milu tamdeuh nih milu tlawmdeuh kha an kan uk i milu tlawmdeuh nih sinak kan ngeih lo hlei ah kan chim mi bia kaa khat hmanh kha an ngai duhlo.

1962-1974 karlak General Newin nih nawlngeihnak a lak in kan Kawlram cu Ralkap nawlngeihnak sal tang ah kan um dih hna. 1974 kum hnu in Burma Socialist Progressive Party a dirh i 1988 July thla tiang kha BSPP nih cun an rak uk i mah chung ahcun kan Kawlram cu a mui chin lengmang. Ṭhanchonak lam kal loin kan niam chin lengmang i kan ram Chinland cu sifakbik ramkulh kan si chin lengmang.

General Newin nih 1962 March 2 in nawlngeihnak a lak hnu in 1988 July thla BSPP an tlak hlan chung tiang ah Siangngakchia voi 3 a thah hna. Cu lengah Burma Student Union zung pi zong cu an hrawh dih. Kan Kawlram chung i a chuak mi thil vialte hi amah ta ah ser dih a timh. 1974 kum Constitution i Article 18-22 chung ah a ti mi cu, ‘ Kawlram chung vawlei tang in a chuak mi siseh, cunglei in hmuh khawhmi si hna seh a za tein rampi cozah ta a si dih i, amah ram chung ta vial te a si dih,’ tiah a rak thanh. Mah bantuk cun ramkulh (state) hna i an ram chung ah a chuak mi thil vialte cu a rak lak piak dih hna.— Pehṭhan ding. . .

Relchap »

Posted in: Capar

55. JOHN CALVIN (1509 – 1564)

Protestant hruaitu le phunglam hmuhsaktu ṭha minthang John Calvin cu Europe ram tuanbia biapimi lakah pakhat a si ve. Biaknak lei a ruahnak, cozah a hmuhning, ziaza le rianṭuan uarthlarnak lei a tuaktanning hna cu minung million tampi kan nunnak ah kum 400 renglo a kan huphip khotu an rak si. John Calvin (a min tak Jehan Couvin) cu France ram Noyon khua ah 1509 kum ah a rak chuak. Amah hi ca ṭha tein a rak cawngmi a si. Paris khua ummi Montaigu College ah a rak kai i upadi cawng dingah University of Orleans ah a rak kai ṭhan. Bourges zongah upadi kong a rak cawng bal fawn.

Martin Luther nih Wittenburg khua um biakinn kutka pi ah catluan (99) a rak thlai lio ah khan Calcin cu kum 8 lawng a rak si rih. Mah liote in Protestant ruahnak le thlennak cu a hram aa rak i thawk a si. Calvin cu Catholic innchungkhar in a rak chuak ko nain a no liote in Protestant bu ah aa rak i ṭhial. Hremnak in a luat khawhnak hnga a rauh hlanah Paris khua ah aa rak i ṭhial. Zeimawzat khual tlawnnak in caan a rak hman hnu ah Switzerland ram Geneva khua ah khua a rak sa thai. Hi ram ah hin minhleng in a rak um i biaknak kong kha ṭha tein a rak cekhlai. Kum 27 a rak si kum 1536 kum ah “Khrihfami Biaknak Kong (Institutes of the Chritians Religion)” timi cauk a rak chuah i a min aa rak i thannak beh. Hi cauk chungah hin Protestant ruahnak kha a tawifiannak in a rak ṭial. Mah bantuk Protestant ruahnak hna kha dikthlir tein, tawifiang tein le hlangfang ngaiin a rak ṭial khawh ruangah a min a rak thannak a si.

Hi lio caan ah hin Geneva zongah Protestant ruahnak cu khulrang ngaiin a karh cuahmah lio a si. Cu caah hi khua ummi Protestant bu hna hruaitu caah an rak sawm.Asinain a rauh hlanah Geneva khuami hna le Calvin buu chungtel hna cu ṭihnung tukin buainak a rak chuak. Cu ruangah, hi khua ah um ngam ding a si ti lo caah 1538 kum ah cu khua cu a rak chuah tak. 1541 kum ah rat ṭhan dingin an rak khawh ṭhan. Cu caah, a rak kir ṭhan i Geneva khualipi ah biaknak lei hruaitu a ṭuan i a thih kum 1564 tiang ramkhel lei ah a ṭhawng ṭha ngaimi hruaitu pakhat zong a rak si.

A hmanmi policy leiin cun Calvin cu Geneva ah hramhram in nawlngeihnak a rak hmang lo. Khua nu khua pa kha vote pek khawhnak nawl an rak ngei i ramkhel lei council kha chungtel 25 in a rak ser. Hi council ah Calvin cu chungtel a rak si lo. A ruang cu mi tampi nih a cungah an lung a tlin lo ahcun dawi khawh colh dingin a um caah a si. 1538 ah khua in an rak dawi taktak.Calvin nih hin khua cu a rak uk khawh tuk nain 1555 hnu lei in cun monarchy (nawlngeitu siangpahrang) ukning phun in a rak uk hna.

Calvin hruainak kuttang ah Geneva cu Europe ram pumpi ah Protestant ruahnak a ṭhancho biknak hmunhma a rak si. Khua dang ramdang hna zongah hi ruahnak a karhcho khawhnak hnga aa rak i zuam ngaingai fawn. A bikin French ram kha biatak thlakin a lung ah a rak chiah. Geneva khuapi cu “Protestant pawl i an Rom khua” ti tiang hmanh in an rak auh phah ṭheu tawn. Geneva khua i a rak kir ṭhan hnu ah Calvin nih a rak tuahmi cu biakinn i a ummi hna caah phunglam thar a rak suai piakmi hna hi a si. Europe i a ummi ramdang khua dang hna zong nih hi phunglam cu an rak zulh cio. Geneva i rak um lio ah hin mipi a huap kho ngaimi ca tampi a rak ṭial hna. “Khrihfa Biaknak Kong” cauk zong kha a rak silhnalh ṭhan. Biaknak lei kong le Baibal kong hna zong tampi a rak cawnpiak hna.

Calvin i a Geneva khua cu Protestant ruahnak a ṭanh taktak tu hna ca i an hmunhma tiah kan auh ah a ngah men hnga. Nu le pa sualnak tuah le i ṭhitum hlan i ihṭi hna kha sualnak nganpi ah a chiah bantuk in zu din, phekah le hnawmtaam tuk in halsak le lam cu a rak khap mi an si. Dantatnak faak pi a rak tuah piak hna. Khiah piak cia mi biakinn pumh caan ah biakinn phak hrimhrim dingin nawl a rak pek hna. Phungchim a sau taktak mi kha a phung men sawhsawh bantuk in rak ngaih a hau.Calvin nih rian kha teima tein ṭuan dingah a mipi a forhfial zungzal hna. Fim cawnnak lei zong tha a rak pe tuk. Amah nih a rak uk hna lio ah hin University of Geneva zong a rak sak pi khawh hna.

Calvin cu biaknak lei he pehtlaiin a thin a tawi tukmi a si. Ruahnak ṭha lo a ngeimi cu Geneva ah sual phuannak tuah hmasa a hau tawn. A bikin thum komh Pathian a zum lomi Spanish siibawi pa le biaknak lei mifim Michael hi an rak si. Michael cu Geneva ah ruahnak pial sual an rak puh i vailam ah meiin an rak khangh. Cu lengah Calvin kuttang ah cun mi tampi cu camh a thiammi tiah an rak ti hna i mei in an rak khangh dih hna.Calvin cu 1564 kum ah Geneva khua ah a rak thi. Nupi pakhat a rak ngei i a nupi nih cun 1549 kum ah a rak thih tak. Fa pakhat te an rak ngei nain a rak nungdam lo.

Calvin a biapitnak cu ramkhel lei aa telnak ruangah a si lo. A rak karhcho termi ruahnak ruang tu ah a si. Luther bantuk in Baibal lawng a biapi a rak ti i Catholic ruahnak tampi cu a rak hnawn hna. Luther, St. Augustine le St. Paul bantuk in minung cu sualnak ah kan tlu lengmang ko tiah Calvin a chim ve. Ṭhatnak tuah lawngin khamhnak kan ngah kho lo, zumhnak tu a biapi tiah a ti. A bikin Calvin ruahnak hna lakah khuaruahhar a simi cu khuakhih cia khamhnak (Predestination) le sual loin um timi ruahnak hna hi an si. Calvin a chimning in cun Pathian nih khamhnak a co dingmi le sualphawtnak a ing dingmi hna hi a khaukhih dih cang hna ti a si. Mahti a si ahcun mi pakhat cio kan caah ṭhatnak a herhnak a um ti maw? Calcin bialehnak cu Pathian nih Khrihfa mi hna kha cohlan i khamhnak pek dingah a hramthawk tein aa rak i tinh ciami a si i Pathian thimmi minung an si raung tu ah ṭhatnak an tuah hi a si tiah a ti. Thim ciami minung hna nih ṭhatnak an tuahnak a ruang cu Pathian nih a thim hna ruangah a si. Ṭhatnak an tuahmi ruangah khamh an si lai lo i khamhnak co ding tu ah ṭhatnak an tuah tu a si tiah a ti. Hi ruahnak cu micheu caah khuaruahhar ngai a si nain Calvin ruahnak aa hrawm vemi hna caah cu hi ruahnak cu an thi chungah a luh tuk cang caah ṭhatnak a tuah lomi tlawm te lawng an si.

Calvin cu vawleicung ah rumra a ngeih bakmi a si. Luther nakin hnuzul tam deuh a rak ngei. Chaklei Germany le Scandinavia hna cu Luther ruahnak nih a rak hip khawh ko nain Switzerland le Netherland hna ahcun Calvin ruahnak hi a hip khawh deuh. Poland, Hangury le Germany ram hna zongah Calvin minung tlawmpal cu an um ṭhiam ko. Scotland in Prebestyrian hna hi Calvin minung pawl an si. Frence in Huguenot bu le England in Puritan bu hna cu Calvin ruahnak a zulmi Calvin hnuzul an si. America ram i ummi Puritan hna an rumra cu a ngan tuk hringhran i kum saupi a rak hmun fawn.

Calvin nih a ukmi Geneva cu biaknak lei bantuk a lo nain uknak lei ah a rak pial deuh. Democracy uknak zong hi tha a rak pek tuk. Ram tampi ah Calvin ruahnak a pommi cu mi tlawmte lawng an si tawn caah uknak le nawlngeihnak a hmunh khawhnak hnga ding hi an rak i zuam tuk tawn. Calvin ruahnak a pommi hna bu le biakinn cu ramkhel lei zong in an i fontom deuh fawn. Zeiti a si hmanhah Calvin ruahnak biatak in a ṭanhmi ram simi Switzerland, Holland le Great Britain hna hmanh nih Democracy ruahnak in ram a hruaimi an si cio ko.

Calvin ruahnak cu Protestant rianṭuannak phunglam a chuahkehnak le tangka hram biapi ruahnak (Capitalism) a chuahnak bik a si tiah an tit awn. Hi an timi hi zeitlukin dah a hman ti cu biakhiah a har ngai te. Abianabia ah, Holland ram hna ahcun Calvin hlan in rianṭuannak thazang kha an rak upat tukmi a rak si cang. Calvin nih a hnuzul pawl kha rian ah i biatak dingin a forhfial lengmang mi ah hin a mi hna nih a bia an zul duh lo kan ti ahcun kan palh fawn lai. Calvin nih cun a hlan Khrihfa upa hna nih an rak duh lomi tangka karh ei kha a rak sianh ko hna. Hi ruang tu ah hin tangka hram biapi timi ruahnak a chuahnak zong a si kho men.

Calvin cu hi cazin ah zeitluk sang in dah hmunhma kan pek lai? Calvin a rumra ngeihnak cu nitlaklei Europe le chaklei America hrawnghrang lawng a huap khawh. Cu lengah a luancia kum zabu in khan a rumra ngeihnak cu faak tukin a rak tla fawn. Calvin ruahnak a hmunh khawhnak ah hin amah hlan in a rak um cangmi hna Khrih, St. Pual le Luther hna hi an biapi tuk. Protestant thlennak cu minung kan tuanbia ah a biapi tuk nain hi thlennak ahcun Martin Luther hi a biapi deuh tuk. Calvin pumpak hrimhrim zong hi Luther hnu rumra a ngei ngaingaimi minung pakhat cu a si ve hrim ko. Cu caah, Calvin cu Luther nakin a niam deuhnak a si. Khatlei kam in kan chim ahcun, Voltaire bantuk mifim hna nakin cun mipi a hip khawhnak a ngan deuh fawn. Cu lengah a ruahnak hna nih hin a hnuzul hna an nunnak lamthluan ah thuk piin an nunnak a thlen khawh hna caah a si.
_______________________________
* “ The 100 A Ranking Of The Most Influential Persons In History” timi ah Machael H.Hart nih a ṭialmi chung in leh a si. Calettu- Bawi Cenhrang

Relchap »

Posted in: Capar

Chimerica

Vanhnun

Nizan teah thawng pakhat a hung thangmi cu “vawlei cung milu billion 7 kan phan” ti a si. Congret..! a tuahmi an um bantuk in a thinphangmi zong zaazat an si ve. Minung kan dam le kan tam ahcun kan ṭhangcho deuh lai tiah UN pubik Mr.Bankimon nih a ti. Micheu nih vawlei nih a chuahpimi minung hmanrua kan i tha ti lai lo. Vawlei nih a kan cawm kho ti lai lo i minung pulhnak (famine) a chuak lai ti a si ve. Kan pastor te bia le Bible bia cun “vate hmanh rawl loin a chia lo…minung chinchin cu..” tiah i hnemh khawh phum a si ko nain, nihin tiangah rawl lo thimi cazin tuak ngam hmanh a si ti lo. Zeiti sihmanhah kan vawlei cu minung kan tlawm kan tam ah vawlei huap in sipuazi aa celh khomi le phaisa tam a khong khomi ram nih kan vawlei cu an uk te ko lai. Democracy a hmang lomi (vawlei cu milu tambik ) Tiluk kong ruah ko ahhin hmailei kan vawlei a thawpit ti si cang. Hi zawn ahhin nolh ṭhan ka duhmi bia pakhat a um. Cucu Napoleon bia a si. “Tiluk le India cu va ṭhang hna hlah uu…Nan ṭhangh hna ahcun vawlei an khat lai i vawlei a kan laak khanh dih lai…” a rak ti bal. Nihin ah kham khawh a si lomi global ṭhanchonak tiluan nih a va luanh ve hna i an ihnak in an i ṭhang cang. An i ṭhangh lawng hmanh si loin, cun bantuk Global chan tisor kha an i ciit kho colh i vawlei tawh pawl kha copy an ser i anmah le an kut chungah, fawite in luhkhawh dingin an i tuah kho cang. Nikum 2010 ah vawlei cung rumra ngeibik, mi hiip kho bik tiah minung an hin thim hna i Presidetn Hoe Shen Toe an thim diam ai. Maw ka nute..! Tiluk nih chunmang zongin a rak manh bal lomi a rak si. New York khualipi nakin Beijing khualipi ah mirum thar (new billionares) an hung chuak deuh cang ti si hoi. Vawlei cungah Tiluk phak lonak ram um hla seh…tiah an kalpimi hrim nih micheu ram cu an thin a phanter cang hna. An ram alan (flag) muicuang an zoh ko ahhin third Countries pawl cu an lau i an mit-au aa dang ti a si. Tiluk ram langhternak caah zei ko dah an cuanter tiah cun Ruul chuangngei rori. Cucaah vawlei cung mitam bik a simi Tuluk nih kan vawlei pumpi kha a taai in a tlaih i paih bual ah piah a hun zuammi nih kan vawlei—a hlei in America a lauter ngaingai ti a si.

Chan tampi a ho nih banh khawh lo America ti lengmangmi kha nihin ahcun a tha a thir i Tiluk rulchuang ngei kong ruat lo in a um kho ti lo. Phung dangin chim ahcun a hlan i America Mupi nih duh poah in a rak thuimi le a rak i zuampi khawhmi Tiluk ruulchuangngei kha nihin ahcun aa zirh cang i Mupi tu kha vanlai ah ngerh a timh cang ti khi a si. Chawkhel holh in kan chim ahcun, Ahlan ah America Sipuazi a cuumpi ahcun Europe ram spuazi cu a hathio i Asia sipuazi cu ihkhun cungah cawl kho loin a ril cang…ti a si. Nihin America sipuazi a tlak ahhin—cheukhat ram zong a zunh khawh dih ko hna nain Tiluk sipuazi cu a zunh kho lo i ṭan a la chinchin ti a si. America sipuazi cuumpit damnak si lehlam ser aa tim. Hiti chim tikah Tiluk nih a tluk rih lonak lam tampi a um ve ko. Biana ah Ral hriamnam le kumkhat Gross Domestic Product le Capital Income, Runvennak lei le mi bawmhchanhnak lei ahcun a tluk rih naisai hnga lo nain, cu vialte hna cu nihin kan vawlei le global chan ahcun ram khat le ram khat tahnak fung ah an chia set ti lo—Sipuazi in a si cang. Sipuazi lei cun Tiluk kongah America a thin phang ti le a ṭhancho daan a rannak ah Tiluk nih a tei ti cu zapi cohlanmi a si cang. Cucaah Britist tuanbia thiamsang (Phaisa lei le sipuazi lei historian) a simi le Journalist a simi, Oxford University le Harvard University ah ca a rak cawngmi le cu sianginn ah professor a ṭuanmi, US President thimnak ah Obama he aa cuhmi John McCain caah ruahnak tampi a rak chuahtu, Niall Ferguson nih biathar te a hun chuah i cucu Chimerica ti a si.

Chimirica ti cu Tiluk le America pehtlaihning langhternak caah Niall Ferguson nih a phuahchommi mirang biafang (concocked word) a si. Tiluk nih phaisa lei ah a kalpimi cu khon a si (Saving) a ti. America cu hman thluahmah a si (overspending) a ti. Cunih cun an pahnih pehtlaihnak ah Tiluk nih a hun lawnhnak a si i an phaisa nih a ṭuan khawhmi thazaang tiangin zuamcawhnak a chuak a ti rih. 2010 lio thawngzamh cabia ah an hman ngaimi cu Yuan le Dollar an an huham tluk khawhnak dingah Tiluk nih aa zuam ti a si. 2008-2009 vawlei cu phaisa thlen a tlaak lio ah khan Tiluk nihcun a ngeihmi phaisa kha US cozah le company dangdang ah a hlanh chung hna i a karh kha caan hman tein a lak peng hna lawng si loin, a karh lila kha phaisa hram sinah a fonh hnawh hna caah Sipuazi tlaknak tunmer ṭhannak ah hmanmi phai hlohnak a tlawmtam, Tiluk phaisa zingzan karh nih a deen hna caah Tiluk rulchuangngei kha a umhmun ah America Mupi nih rawl chanh lawng a bat cang ti si. Cucaah Obama nih Hoe Shen Toe hmai bia a chim tik ah a hmai hngal kho ti lo i a mithmai zoh bu tein bia a chim cang ti a si. Phun dangin chim ahcun, phaisa le sipuazi ah America nih Tiluk a hiip khawh ti lo caah vawlei cung sipuazi innpi chungah Rulchuangngei kha duh poahin bu serkhawhnak nawl a ngei lai i a dang samram, Mupi (US), Cakei (Malay)…tbk pawl nih Rul chuangngei (Tiluk) buu kha an ṭihzahpiak a hau ti a si cang. Cubantuk cu nihin ah kan ton cuahmah cang a ti. Sipuazi lei in vawlei huap nawlngeihnak cu Tiluk nih a ngeih cang (global power in economics goes in the head of Chinese Dragon ti a si). Cu bantuk a si ahcun Tiluk khuhchihnak le Shanghai Cooperation Organization thawnnak nih kan vawlei a ṭuan te lai ti si. New York Cooperation Ogranization nih sipuazi kha Solfa i “f..Fa” tiang a phak khawh ahcun Shanghai pawl nih cun “s…” tiang an phak khawh ti a si. Ramkhel kong le ramdang policy kong chim tikah New York policy cu ho banh lo ṭhawnnak a ngeimi a rak si , nain nihin ahcun Beijing policy nih hmunhma a hun laak tuk ve cang caah New York nih Beijing a zohchih peng cang i ralring tein a ngiat chih cang ti a si.

Kei nih chap ka duh vemi cu biahalnak pakhat a si. Cucu “hi tining te a kal ahcun Tiluk ram ah maw kan peem ko ne lai?...ti si. Chim awk le fiang ngai in a phi peek a har ngai men lai nain, Laimi nih Tiluk pa he sipuazi tuahṭi le rianṭuanṭi cu hmailei kan caan nih a kan forhte dingmi a si ti cu chim ngam a si ko. Tiluk ram ai-awh Rul chuangngei, US ram ai-awh Mupi, Chin ram ai-awh Vakok aa tong kho lomi an si tiah a hodah a chim ngam ti lai hi tluk global chan ah? Chin ram mahte in i tawlrelnak phung kan hmuh ahcun kan sipuazi le ramkhel thiam pawl nih a ngiat an philh sual lo ding a biapi tuk te lai. Rul chuang ngei le Mupi karlak ah Vakok zong aa tenh ttialmal caan a hau te lai. Tiluk ram kan peem theng lai tinak siloin Kan Vakok bel Tiluk ram ah zuanter lengmang a hau ngenge te lai.

Relchap »

Posted in: Capar

Sualnak Ngol A Fial

Rev. Lal Pek Lian

A hnu ah khin Jesuh nih cu pa cu biakinn ah khan a hmuh i, “Zoh hmanh, atu cu na dam cang. Na sualnak kha ngol hna, cu lo ahcun hi nak ṭhalo deuh nih an tlak sual lai,” tiah a ti. Johan 5:14

Beth-zatha timi tidil kam i kum 38 a zaw mipa Bawi Jesuh nih a damternak tuanbia hi chim ngaimi tuanbia a si i kan mitthlam ah a cuang kho ngai. Hi mizaw pa a damnak hi hla zong in an phuah ngaingai. Beth-zatha tidil hi tuchan sizung hoi hna in a tahchunhmi zong an um tawn. Dam duh ah a hngakmi hna nih ti kha vanmi i a hun cangh lai kha ruahchannak nganpi he hngah a si. Hi tidil kam i a dammi pa lebang cu a lung a sau ning hi khuaruahhar lei a si. Kum 38 hi a sau taktakmi caan a si; miung kan chancheu bak a si. Asinain a ruahchannak a dong kho ve lo mipa a si. Jesuh nih a va hmuh tik ah aa ruahchan tukmi damnak cu a hmuh. A dam colh i a ih-phah aa put i Jesuh nih a fial bantukin a tho i a kal. Sabbath ni ah ih-phah i put kha onhmi a si lo caah Judah upa hna nih an thlauh. A ka damtertu nih pei a ka fial cu a ti hna. Aho nih dah an damter a ti tik ah, damnak a hmu mipa nih khan aho a si kha a hngal lo. Damnak a petu aho a si kha a hngal lo nain a dam ko. Damnak a petu nih tuah a fialmi kha a tuah ko. Amah lei in a zumhnak a pelpawi te hmanh a um lo nain a dam ko.

Voi khat ah kan nau nu pakhat hi thlacam hlawhtling a uar tuk hna i bia kan i ruah. Kan pahnih te in kan i khahnak pakhat cu thlacam hi a herhmi a si; khrihfami nih thla kan cam zungzal awk a si. Asinain thlacamnak in damnak hmuh a sinak kong he pehtlai in bia kan i hal tik ah: Aho nih dah damnak hi a pek? Jesuh Khrih nih; a si kun ah Jesuh Khrih sin ahcun kanmah te in kan chim kho ve kun hnga lo maw? Kannih chimmi nakin thlacam hlawhtlingmi chimmi ka hnabei a sei deuh, a ti. Thla kan i cam piak cio hi a herh tukmi a si ko. Sihmahsehlaw kan philh lo awk ah a biapi ngaimi cu damnak petu cu kannih minung cu kan si bal lo; Pathian dawtnak vel a si ti hi a si. Kannih cu anih nih thla a ka camh i ka dam bak ti kha kan theih tuk tawn i kan in khawh leng tiang in tukforhnak rap ah kan i foih tawn. Kum 38 a zaw mipa nih a dam tertu Jesuh kha a hngal lo; asinain a dam ko. I hngalh tuk hi ṭih a nung kho ngaimi a si. Rak i hngalh lem lo zong ahhin dam khawh a rak si ko.

Jesuh Khrih nih damnak a pek tik ah a vel in pehzulh in a kan ven peng ko rih. Zawtnak asiloah sualnak sal taan ding cu a kan siang hrimhrim lo. Sualnak a tuah cuahmah lio ah an tlaihmi minu kha Bawi Jesuh nih sual phawtnak in bia a ceih lo; amah belte va sual ti hlah tiah a velngeihnak in a ven rih (Johan 8:1-11). Kum 38 chung a zaw mipa kha zawtnak fak chin a tonnak hnga lo dawtnak in na sualnak kha ngol hna, tiah ti. Damnak tling he a nun lam a tluan naklai Bawi Jesuh nih a vel in a hun runvennak a si. “Hi nak ṭhalo deuh nih an tlak sual lai,” tiah a cawnpiak. Maṭhai 12:43-45 ahhin kan i ralrin thiam ve khawh nakhnga cawnpiak kan si. Thlarau ṭhalo kha minung chungin a chuah tik ah zeihmanh a ai-rawlh tu a rak um ti lo i a umnak ṭhing te kha thiang hirhiar tein a um ko caah amah nakin a chia deuhmi thlarau pasarih kha aa ratpi hna i cu hmunlawng (thinlung inn) ahcun an rak lut. Kha mipa kha hmasa nakin sining chia deuh nun in a hung nung, ti kha kan rel khawh (cf. Luka 11:24-26). Sualnak rap i kan i foih nakhga lo Bawi Jesuh nih a vel in a kan ven peng ko.

Relchap »

Posted in: Capar

THEIHTLEI

Ahmasabik Pawl (9)

Canamnak (Printing)
Canamnak cu Taluk pawl nih BC1300 lio in an rak hman cang. Lung ah suan an rak benh i bawi pakhatkhat i a min le a rank tibantuk catlap cung nam dingah an rak hman. Catlap pawl zong cu canamnak ah cahang an rak neh i an rak cumh len cang.

Canamnak In Chuahmi Cauk
Ahmasabik canamnak in chuahmi cauk cu Taluk pawl i The Diamond Sutra timi cauk kha a si. Bhuddah cawnpiaknak pawl ṭialmi a si i cauk ṭhit a rak um rih lo caah a zual in an rak zual.

Canamnak Seh
Ahmasabik canamnak seh cu Germany rammi Johannes Gutenbern nih 1450 hrawngah a rak ser.

Ch: Invention & Discovery

Relchap »

Posted in: Capar

KHUALIPI PAHNIH

R. Siang Nawl

Kan hnuzarh a peh...

Ram runveennak

Khuapi chung i kan i chawhnak ah cun ralkap ka hmu hna lo. Hi khualipi le hi ram ah cun ralveengtu ralkap an herh lo. Annih an i veennak cu hriamnaam si lo in, dinnak tu hi a si. Dinnak hi an ralkap a si. Dinnak hi an ralveengtu a si; an sentari congtu a si. Dawtnak hi an hriamnaam a si. Dawtnak in ral an doh. Dawtnak cu thinlung nih a rak i kham khawhlomi hriamnaam hmualṭhawng bik a si. Cucaah, hi khuami hna nih cun dawtnak in ral an tei. Dawtnak le dinnak hi annih an lianhngannak a si.

Hi khualipi a veengtu cu Pathian a si. Pathian nih mi lungthin chung ah khan sentari a chiah dih cang. Cucaah, khualipimi hna cu an dihlak in ralveengtu an si. An dihlak in ralkap an si.

An hriamnaam ah dawtnak a si caah, hi ram ah cun hriamnaam sernak caah ram chung phaisa hman a hau lo. Feikawl ca i hman ding mi thiir kha tuhmui sernak an hman. Hriamnaam sernak ding phaisa kha pawcawmnak ding, siangakchia harsa deuh bawmhnak, zawtfah thlopbulnak, le ngandamnak le miharsa bawmhchanhnak ca ah an hman. Sifahnak le zawtfahnak raldohnak ca lawng ah an hman.

Hi khualipi ah cun pumpaak in irunveennak caah an inn ah hriamnaam an herh lo. An inn zong kulh a hau lo. Uico hraang zong an herh fawn lo.

Hi khualipi uktu cu Pathian a si ca ah an ram ah daihnak a leeng i, ram mi vialte lunngthin aa khat dih. Dawtnak ah an lung aa khat dih, dinnak ah an i fuun dih. Cucaah, cozah dodaltu ahohmanh an um lo. Ramchungmi vialte hi ram kilvennak lungput an ngei dih. Ram an dawt dih. An upat dih.

Hi khualipi an i uknak cu Tuufa pennak a si i vancung demokaresi uknak a si. Chiaṭha thleidannak in mah te i pennak a si. Nawlngeitu nih fial hau lo in mah te in i fialnak pennak a si. Mi nih thilṭhalo tuah thlauh hau lo in mah te in i thlauhnak ram a si. Dinnak kha an i ukter, dawtnak kha an i ukter, thlachiat ruahnak kha an i ukter, tangdornak kha an i ukter, nawlngaihnak an i ukter caah hi ram ahcun daihnak a leeng zungzal. Dawr ah siseh, cozah rianṭuannak zung ah siseh, kampani zung ah siseh—hmun kip ah dinnak le daihnak kha an bawi an si zungzal.

Nunnak thianghlim
Hi khualipimi hna an nuncan ziaza cu aa dawh hringhran. Zeicahtiah, Thlarau nih nitin in a tharchuah zungzalmi nunnak an ngei. Thlarau nih tipilnak a peekmi nunnak an ngei. An nunnak cu Thiang Thlarau kha an ukter caah, an nun a thianghlim. Hi khuami hna nun ah cun, an biaknak le vawlei nun an thleidang lo. An biaknak nun Hi khualipimi hna an nuncan ziaza cu aa dawh hringhran. Zeicahtiah, Thlarau nih nitin in a tharchuah zungzalmi nunnak an ngei. Thlarau nih tipilnak a peekmi nunnak an ngei. An nunnak cu Thiang Thlarau kha an ukter caah, an nun a thianghlim. Hi khuami hna nun ah cun, an biaknak le vawlei nun an thleidang lo. An biaknak nun kha vawlei ah an hman i an van nun le an vawlei nun aa dang hlei lo. An van-nun nih a duh lo mi thil cu an vawlei-nun zong nih a duh hlei lo. Tahchunhnak ah, biaknak lei puai ah zuzuar an onh lo ahcun vawlei lei puai zong ah zuzuar cu a thiang hlei lo in an ruah. Annih nih cun, biaknak hi an nunnak chung i dal pakhat telawng ah an chia lo. Biakinn le khualeeng an dang lo.

Zeitindah hi tluk in an nun a thianhlim khawh hnga ti ah ka khuaruah a har. Annih cu an thinlung puan kha Tuufa thisen ah a hnim i a su cangmi an si. An thinlung le an nunnak cu puanraang banntuk in a vaar cang. An thinlung kha Tuufa thisen ah an ciah cang i Umsertu Pathian nih Amah muisam-keng ah a sercangmi hna an si. Cucaah, puanraang bantuk in a vaarmi an nun cu sualthuurnak an neh siang ti lo. Annih cu thlahthlam sian ti lomi nunnak an ngei cang. Pum thurhhnawmhnak, thinlung thurhhnawmhnak in a ngaihchiatter sian lo dingmi Thliang Thlarau nun an ngei cang. Cu thlarau nih cun an nun a thianhlimter.

Mah khualipi chung mino pawl cu an nuncan ziaza a thianghlim tuk. Mino pawl nuamhnak thil a si mi riithaisi tehna, zu tehna, zuukhmawmsi pawl khaini, cakuat, tikor, kunza tbk pawl an tawngtham lo. Mah bantuk pawl an tongh lo caah, an mipum thianhlim lawng si lo in an zalam le pawngkam zong an thianghlim. Thli a thiang, ti a thiang. Thli thiang le ti thiang an hmuh caah an pum ngan a dam. An nunkhua zong a sau fawn. An ngan a dam ca ah rian ṭuan an zuam. Rian an ṭuan dih ca ah an lungthin tha a dam. Hlen le hrokhrawl cu an lungthin chung ah an pawi lo.

Mah khuapi chung ah cun zu zuarnak dawr a tlawm ngaingai. Dawr khat telawng a um. Zudawr pakhat telawng um cu, zu man a faak tuk lai tiah ka rak ruah. Asinain, ka ruah ning nakin a rak deeng ngaingai. Lakphakti hrai khat man nakin zu laang khat man a fak fawi deuh. A ruang cu, a dingtu an rak tlawm tuk (um lo) caah a si. Zu cu a man lo. Cu khuapimi hna cu zu an ding lo i riithaisii paohpaoh an rak hmang lo. Riit-hai-sii dinnak caan hrimhrim hi khuami hna nih an ngei lo. Zeicahtiah annih cu manh caan um lo in zatlaang le biaknak rianṭuannak caah caan tampi an peek. Mah bantuk zapi ca ṭhatnak rian hna hi rian sunglawi ah an ruah i, cu rian cu i manh lo ngai le i zopha lo ngai in an ṭuan zungzal ko. Cu rian nih cun an nun zong a nuamhter hna. Hi khualipi chung ah cun zuriit cu ningzak thil ah ruah a si. Annih nih cun an pum cu Thiang Thlarau biakinn a si ti kha an hngalh caah an pum thianhlimnak in Pathian sunparnak kha langhter an i zuam. An pumsa thianhlimnak in an chung an lungthin Biakinn chung i a ummi Pathian Thlarau kha a lung an lawmhter.

Hi khualipi chung ngaknu le tlangval pawl cu din-ei le zuukhmawm lei in an thianhlim lawng si lo in an takpum lawnnak hrimhrim ṭha te in an kilkawi. An nungak sinak cu thianghlim te in an chiah. Umtuhoiher an thiam, an tlonleen a ṭha, an i tuahthiam i duh an nung hringhran. Mah thianhlimnak cu tangka in cawk a hau lo i, felfainak tu in an kilkawi. Pathian ṭihzahnak in an kilkawi. Pathian Thlarau umnak an pum cu thianghlim te in an chiah.

Mah khualipi ah cun mizuangzam an um lo. Miphun upatnak in an kilkawi. Mah le mah, chungkhar hmaizahnak in an kilkawi. Hmailei an dirh te ding mi innchungkhar nuamhnak ca ruat in an kilkawi. Anmah a dawtu hna an vale ding ca ah an kilkawi. Cu ruang ah cun, mah duhdimnak ram le khualipi cu, “A Nu Thiang Leennak Ram” ti ah an ti. Zeicahtiah, mah khualipi ngaknu hna cu an nungak sinak cu ṭawh lomi pangpaar bantuk in an zuah i an thianhlimter.

Mah paar-ṭawh-lo ngaknu thianghlim pawl cu an lung a thiang, zeisuallo lungput an ngei. An lung a neem. Lungthianhlimnak le lungneemnak nih a nun a thianhlimter. An pum a thianhlimter. An umtuhoiher a dawhter. Mah vialte hi thinlung chung thianhlimnak in aa seem mi lawngte an si. Chawnhbiak an thiam. An mithmai a panh. Dawtnak an ngei. Zaangfahnak an ngei. Uahlarhnak lungput an ngei lo. Cucaah, vawleicung mirum le mifiim ram in tlangval ṭhaṭha hna nih mah Khuachung ngaknu dawh hna cu an hung ṭhiit hna. Mah ngaknu hriim, thianghlim a ṭhitu hna tlangval cu an vaan a ṭha in milunglawm an va si dah!

Mah ngaknu thiang hna nih cun fanu fapa ṭhaṭha tampi an hrin. Mifiimthiam, bochantlaak pasal ṭhaṭha an hrin hna. Nufel le innchungkhar kilveng khotu fanu ṭhaṭha an hrin hna. Mah khualipi cu nule caah pangpaar ṭhirual, pale caah hmaihngalnak luchin a simi fanu fapa ṭhaṭha an chuahnak ram a si. Mah hnu hna cu thei ṭha a tlaimi mitsur ruang ṭha bantuk an si.
— Pehṭhan ding...

Relchap »

Posted in: Capar

Kan Vawlei A Pum Ti Le A Per Cang! (The World is Flat)

Vanhnun

Ahlan BC chan ah cun kan vawlei hi a per i kil pa li a ngei tiah rak zumh a rak si. Cu bantuk kan vawlei arak peermi cu tung pali nih kil li in a rak dirhṭhohtu tung ngan an rak um i cu hna nih cun an rak doh cu chungah cun a ummi minung kan rak si tiah an rak ruah. A hnu ah Corpanica nih kan vawlei hi a per lo a pummi a si… tiah a rak chim i kan zumhnak le kan Bible ca he kalh in bia na chim ti ruangah an rak thah beh kha. Mangril thiam (scientists) pawl nih cu kong cu biatak deuh in an vun tuak le a chekhlat tikah kan vawlei hi a pum taktakmi a si ko. Kan vawlei nih hin nika a vel i a velnak lam zonghi a pummi lam in a vel. Voikhat a vel ah nikhat a si…tbk khan kan vawlei a pumnak le a kalning kong kha fiang ngaingai in an hun tharchuah tikah miza pi nih kan vawlei cu a pummi a si tiah zumh le hmuh a si cang. Asinain Thomas L. Friedman* nih kumzabu 21 a kalning ding le cu sining ah kan vawlei a umtuning, a ṭhanchoning, technologies a sanning, sipuazi lei ṭhanchonak a ranning, le Ralhrang pawl an thazaang a ṭhawnkhawhning a vun tuak tik le globalization tiluan kong a ruah tikah aa thawh ve i, kan vawlei a peer cang (the world is Flat), tiah a hun aupi ve.

Zei ruangah dah hi pa nihhin kan vawlei hi a per a ti khawh? Kan vawlei cu a peer taktak maw? Friedman nih kan vawlei a per a ti duhnak hi phundang te khi a si. Anih nihcun kan vawlei a luancia kum 20 a tuanbia zoh tikah mi zapi nih an chim bikmi cu mangtara in kan vawlei technology lei ah a ṭhanchonak, World Trade Centre cimhnak and Iraq ral tuknak, Technology fimthiamnak nih Tiluk le India a va ṭhangh hnanak kong, an ṭhanchoning le vawlei cung thilchuak ah vawlei huap in thil a chuahtu an hung sining, phundang in chim ah cun, vawlei herhhai chuahpitu ah an hun i canning le globalization an i celhning a ṭhanchoning kong kha a si bik. Mah cu nihcun kan vawlei kha a faatter chin lengmang i cu global thiamtleng chungah luh khawhnak dingah homework a kan peeknak kong le, cu bantuk chan tiluan chungah luhkhawhnak deuh dingah policies thlen le kan ramkhel hmuhning (Political view) zohṭhan hauhnak kong kha biatak tein a aupi ve tikah a donghnak ah a biahman ning cu kan vawlei a per cang tiah a hun tinak a si. A chim duhmi cu kan vawlei cu technologies fimthiamnak ruangah zapei tia te lawngah aa chuah cang i fawi tein rianṭuan khawhnak a hung chuak. Ram khat le ram khat, company pakhat le pakhat, community pakhat le pakhat, pumpak cio le cozah le kan zatlang nunnak hi vialte hna zongnih cu chungah cun luh khawh le globalization i celh khawh ding kongah kan vawlei cu a pum ti lo a per cang a hopoah nih zalong tein le rang tein vawlei hman le cul chan a si cang tiah a chim. Phungdang in chim ahcun kan vawlei a pummi kha a pharh in aa pharh cang. Ruahnak (ideology), kalning (policies), ramkhel kalpidaan (Politics concern) le chawkhelnak (Economic) vialte kha hmunkhat lawngah hmanmi policy vialte si ti lo ah kha hna kha a thar in an hung kharh, an hung i pharh dih i vawlei a cawl dih ti a si.

Friedman nih kan vawlei a pernak phun 10 in a langhter. Pakhatnak cu, 11/9/89—Berlin vanpang a hun cimh ruangmang nak khan free-market captitalism a hung chuak i cu bantuk zapi tein luat tein sipuazi tuah khawhnak nih kan vawlei hi market pakhat bantuk a si cang timi ruahnak le global sining kha mithmuh kuttongh in a hun langhter. Pahnihnak cu 8/9/95 in Net rianṭuannak biatak tein mipi sin a hun phak tikah kan vawlei peer hram aa thoknak a si ve a ti. Net rianṭuannak thawngin technology thiamnak kha company pakhat le pakhat kha hmunkhat rianṭuanṭinak a hungchuak i cu nih cun pumnak rian tiang in—vawlei zapi tiang a hun cul a ti. Pathumnak cu rian ṭuanṭinak thawngin mibu sin ah khuasak tikah zapi nih theih khawhmi holh le nunphung le nundaan (lifestyle) a hung chuah tikah cucu vawlei cung zapi nih i zuam le thiam khawh cio a si tikah mi a huap kho tubik le a funtom-a pum khotu bik ah software an hun hman—XML, HTML, HTTP, le SOAP tbk Web standard thatha hungchuah dih hnu in minung kan i dannak (Bible Bia Cun—Babel Innsaang) kha a chimh dih i vawlei cu khua zakip hman khawh lo ngeihkhawh a hung si ruangah a si a ti. Palinak a ruangcu thawngpang thanhnak le thawngpang i celh khawhnak le hmuh khawhnak kha Web hmangin a hungcho ciammamnak nih sipuazi an tuahnak le ramkhel rian an ṭuannak ah ruahnak thar, kalning thar (new stragegy) a peek hna thawngin a si a ti. Panganak cu fimthiamnak kha biatak tein ramkhat le ramkhat hmanṭinak thawngin kan vawlei a hun peerter hoi a ti. A thar a chuakmi Technology thiamnak kha hmuh/cawn khawh cionak nih khan kan fimthiam cawnnak vawlei tiang a va zunh i theory pakhat nih vawlei cung university vialte a va cuul nak thawngin kan vawlei a peerter a ti.

Paruknak cu riantuannak hmunhman karhter le market hmunhma va kawlnak a si a ti. Ram pakhat nih a sipuazi, company pakhat nih a sipuazi karhternak dingah a umnak hmun lawng aa zaa ti lo i hmundang a kawl. Kau deuh in chim ahcun, US ramchung ah $ 10000 hmannak nakin India ram ah cuzat baak an hman tikah a rian ṭuan khawhning tamtuk aa thlau tikah cu bantuk cun midang zongnih an tuah cio hna thawng in kan vawlei hi i cawhpawlh dihnak in a khah caah cunih cun a peerter chinchin ti a si. Pasirihnak cu thilzuarnak le kuatnak nih vawlei a peerter ti a si. Ram khat le ram khat, company pakhat nih a chuahmi thilri (model) pawl kha zuar le vawlei cul dih tiangin zuarnak nih vawlei a tuam khawh caah mi zapi nih a ṭhatnak, a thawtnamnak kan hman khawh cio a ti. Pariatnak cu a bu rianṭunnak bukhat lawng, company pakhat lawng in dir awk a ṭhat lo tikah, herhbaunak i phihkhar piak veve nak ah hmunkhat rianṭuanṭinak thawngin a si a ti. Pakuanak cu google, Yahoo!,le MSN Web riantuannak thawng in thil pakhat hmuh duh ah caan thlau in Library kal hau lo in cabuai pakhat cungah vawlei a cul khawh caah hi hna nih hin kan vawlei a peerter ve a si. Pahranak cu digital le mobile, pumpak le aa ruangin hmankhawhmi thilri pawl nih hin a dang pakhua vawlei peernak kha a thazaang a ṭhawnter a ti. Hi bantuk chan tiluan chungah—kan vawlei a peernak nih Laimi teh zeitiang khi dah kan khuasak khawhning a si? Cu bantuk ideology a hun i khehnak chan ahcun (aportunity tampi a ser cu mu) Laimi nih global ṭhanchoning hi zei tiang khi dah kan i celh/lenh khawh ve ti kha ruah chin lengmang kan hau.

Relchap »

Posted in: Capar

THEIHTLEI

AHMASA BIK PAWL (9)

Canamnak (Printing)
Canamnak cu Taluk pawl nih BC1300 lio in an rak hman cang. Lung ah suan an rak benh i bawi pakhatkhat i a min le a rank tibantuk catlap cung nam dingah an rak hman. Catlap pawl zong cu canamnak ah cahang an rak neh i an rak cumh len cang.

Canamnak In Chuahmi Cauk
Ahmasabik canamnak in chuahmi cauk cu Taluk pawl i The Diamond Sutra timi cauk kha a si. Bhuddah cawnpiaknak pawl tialmi a si i cauk thit a rak um rih lo caah a zual in an rak zual.

Canamnak Seh
Ahmasabik canamnak seh cu Germany rammi Johannes Gutenbern nih 1450 hrawngah a rak ser.

Ch: Invention & Discovery

Relchap »

Posted in: Capar

Johan Thawngṭha Chung in Khrih Chung i Nunnak: 13

BAWIPA JESUH KHRIH RAWL

Rev. Lal Pek Lian

Jesuh nih cun a thawh hna i, "Ka rawl cu a ka thlahtu duhnak zulh le a ka fialmi rian liim kha a si." Johan 4:34

Minung kan nunnak ahhin a har bikmi thil pakhat cu mah le mah i tangṭhumhnak nun hi a si. Mah nawl bak a si komi kha anih nawl siseh tiah ti khawh khi miralṭha le miṭhawngmi lawng nih an rak chim khawhmi a rak si. Miralchia hna nih midang nawlzulhnak hi an tuah kho lo. Midermi hna nih fialmi rian hi an liim kho tawn lo. Sihmanhsehlaw kan Bawipa Jesuh Khrih nih cun a thlahtu Pathian duhnak zulh kha a rawl ah aa chiah i a fialmi rian liim kha a duh ngaingaimi a si. Nihin Laimi khrihfami hna nih kan uarmi rawl hi zeibantuk rawl dek a si ve? Pathian duhnak a zulmi rawl hi kan ei awk le kan mipi kan pek ve hna awk a si.

Kannih cu kan rawl hi zei rawl a si kan fiang kho tawn lo. Rawl khengkhat ruang hoi hna ah sining a thlau khomi kan hei si men ko. Kan mawh lo, an rak buai cio ve ko. Esau lebang cu pehang khengkhat ah fa upa a sinak a rak zuar ko (Gen. 25: 29-34). Kan paw a ṭam tuk lio ah rawl (pawngmuk) a lo tukmi lunghlum tete khi hei hmu usih law ṭhawnnak a ngeimi hei si fawn usih law cu lunghlum tete cu changreu ah kan thlen ter ko hnga i kan or a vuai tiang kan hei ei men ko hnga. Asinain kan Bawipa Jesuh nih cun tukforhnak kha a rak tei ko: "Minung hi rawl lawngin a nung kho lo, sihmanhsehlaw Pathian nih a chimmi bia paoh cu a nunnak a si lai," a ti (Maṭ. 4:4; cf. Deut. 8:3). Pathian bia le rawl hi thukpi in an i pehtlai i Pathian duhnak tuah hi rawl bantukin kan duh awk a si. Esau bantukin fa upa sinak zei i a rel lomi bantuk kan si awk a si lo.

Kan caangthimmi a tuanbia kan hun zoh tikah kan Bawipa Jesuh le Samaria minu bia an i ruahnak a peh kha a si i a zultu hna kha khuachung ah rawl an va caw. Ei-awk rawl an hun i ken lio ah Bawi Jesuh nih hi bia hin a leh hna tik ah an khuaruah a har ngaingai. "A konglam zeihmanh nan hngalh lomi ei awk rawl ka ngei," tiah a rak ti hna. Minung kan pumsa nih a herhmi rawl kha Bawi Jesuh nih a chimhmi hna si loin thlarau rawl kan herh tuk ciomi kha a cawnpiakmi hna a si. Kum 12 a ti i Jerusalem biakinn i a tlau lio ah a nu le a pa nih an rak kawl i bia a rak lehmi hna cu: "Zeicadah nan ka kawl? Ka Pa inn ah ka um awk a si ti kha nan hngal lo maw?" (Luka 2:49) tiah a ti hna. A Pa duhnak zeitlukin dah a rak zulh ti ahcun: "Ka Pa, na hna a tlak ahcun hi hrai hi ka ṭhialpiak ko. Sihmanhsehlaw keimah nawl si loin nangmah nawl si ko seh," (Luka 22:42) a rak ti. Zeidang vialte nakin "A Pennak le a ram kawl hmasat," kha kan Bawipa Jesuh Khrih nih a kan fial (cf. Maṭ. 6:33). Hihi Mary nih khan a rak pemh vemi nun a si. Martha kha rawl ah a buai tuk lio ah Mary cu thlarau rawl kong kha hnangam tein Jesuh kehram ah a ṭhu i a rak ngai (cf. Luka 10:38-42). Mary bantukin thil hmaan aa thim thiammi kan si cio ding hi a biapi taktakmi a si.

Relchap »

Posted in: Capar

54. MAX PLANCK (1858 – 1947)

1900 kum December thla ah German miphun physicist (Physics cawnnak ah mi thiamsang) simi Max Planck nih ceunak tha (ceunak tilet pawl i an tha khi a ti duhmi a si) cu pehtlai tein um loin quantum tiah a rak timi mithmuh khawh lo tiangin a hmemi a tlang tete aa tel timi ruahnak cu ralṭha tak in a rak chim caah science vawleipi cu a rak hninhter dih ko. Planck ruahnak cu amah hlan in a rak um ciami ceunak le electromagnetism lei ruahnak hna he aa rak i ral kah tuk. Hi a ruahnak nih hin Physics cawnnak lei ah thlennak a rak chuahtermi Quantum Theory kong thlaici a rak thlak khawh lengah thilri hna le ceunak aa kahchuahning (radiation) kong sining kha tuk piin a kan fianter khawh.

Planck cu Germany ram Kiel khua ah 1858 kum ah a rak chuak. Berlin le Munich Sianghleiruun ah ca a rak cawng i kum 21 a si ah SUMMA CUM LAUDE timi cawnnak sang cu Munich Sianghleiruun in a rak awng i caan tlawmpalte Munich Sianghleiruun ah ca a rak chim. Kiel Sianghleiruun zongah ca a rak chim. 1889 kum ah Berlin Sianghleiruun ah ca a rak chim i 1928 kum amah kum 70 a ti hnu lawngin pensen a rak la i aa rak i din.

Planck cu a dang scientist hna bangin rawng nak a ngeimi thilri pawl nih ceunak an kahchuahning (Radiation of Black Body) kha lunglut ngaiin hlathlainak a rak tuah ve. Hi cawnnak cu a pumpuluk in a nak dihmi thilri hna cu kan linhter a si ahcun anmah chungin electromagnetic (lek-ṭik tan-leih dah) a chuak timi a si. A nak cikcekmi thilri nih cun ceunak kahchuah loin a dawp tu in a dawp. Planck nih hi harnak kong a rak hlathlai hlan in hin physicist tampi hna nih (hi bantuk thilri in ceunak aa kahchuahnakb cu) an rak hlathlai tukmi a si cang ko.

Planck a rak i zuam hmasatbik nak cu thil nak pawl nih ceunak an kahchuah ter ning kha a hmaanning tein le a dikthlir in a fianh khotu ka-naan formula a rak hmuh hi a si. Hi formula cu a hnawk ngaimi a si ko nain nihin ni tiang physics cawnnak ah atu le atu hmaan zungzal mi a si. Hi formula cu hnesaknak tak in hlangfang in a rak chuah khawhmi a si. Asinain Physics cawnnak nih a rak cohlanmi phunglam hna he aa kalhmi formula a si caah harnak le biaelnak nganpi a rak chuahter. Planck nih cun hi kong cu a ruah ṭhan tikah a donghnak ah a hmaan bak cang a timi theory pakhat a rak hmuh. Hi theory nih cun ceu kahchuahnak cu Placnk nih a auhmi quantum hna an i kahchuahnak in a si tiah a ti.

Planck nih a chuahpimi theory ningin cun ceunak i quantum zat cu ceunak tilet cungah aa ngatchan ti a si. Planck nih (h) tiah a hmanmi cu thilri hmetngan he aa rup tiah a ti. Cu (h) cu Planck constant tiah an auh. Planck nih a chimmi cu a um ciami Physics ruahnak hna he aa ralkahmi bak an si. Zeiti a si hmanhah, mah hi hmannak thawngin thil nak hna i ceunak an kahchuahning kha dikthlir tein a rak i tuak khawhning kha a rak hmuh.

A hramthok ahcun, physicist tampi nih cun a chimmi ruahnak le a tuaknak formula a hmuhmi cu ka-naan tuaknak phun khat sawhsawh ah an rak ruah piak. Kum tlawmpal a ruah hnuah mah formula in cu thilnak hna nih ceunak an kahchuahnak lawng si loin muisam a ngeimi thil phunkip hna caah hmanawktlak formula pakhat a si kha an vun hngalh. Einstein zong nih hi ruahnak cu photoelectric rianṭuannak (Photoelectric Effect) fianternak caah 1905 kum ah a rak hman. Neils Bohr zong nih atom umtuning ruahnak fianhnak caah quantum theory cu 1913 kum ah a rak hman ṭhaimṭhiam. 1918 kum ah Planck cu hi formula a chuahmi ruangah Nobel Laksawng a rak hmuh ruangah a hmuhchuah khawhmi quantum theory cu a hram tein a hman tuk ko timi kha a fiang tukmi a si. Physics cawnnak ah a biapi ngaimi theory pakhat ah a cang beh. Planck cu Nazi dohnak ah a lung a ṭhawng tukmi a rak si caah Hitler chan ah khan a ṭhut dir ning a rak hai ngai. A fapa zong Hitler thahnak ah a rak i tel caah 1945 kum ah an rak thah. Planck cu a kum kum 89 a tlin kum 1945 ah a rak thi.

Quantum mechanics fimcawnnak ṭhanchonak cu kum zabu 20 chung science cawnnak ah a biapi bikmi ṭhanchonak pakhat a si kho men. Einstein nih a chuahpimi Reletiveity Theory nak hmanh in a ṭha deuh tiah an ti. Planck constant simi (h) cu Physics cawnnak ah a biapi ngaimi hmelchun pakhat a si. Nihin ni ahcun a dangdang constant le formula zongah hi (h) cu telh a si cang. Hi ruangah atom umtuning ruahnak (Atomic Structure Theory) a rak chuahter. Heisenberg nih a rak hmuhchuahmi a si set ti hngalh lomi phunglam (Principle of Uncertainty)ah ceukahnak a ruahning le a dang science lei formula tampi ah aa telmi a si.

Planck cu mi tampi nih quantum mechanic serchuahtu kan pa tiah an cohlan. Hi theory ṭhanchonak caah mi tampi nih an rak bawmhnak ah Planck aa telnak cu tlawmte lawng aa rak i tel nain Planck i a sining kha niam deuhin kan tuak sual ahcun kan palh men lai. A rak lonhmi harnak cu a biapi tukmi a si. Minung tampi kan lungchung i kan lunghrinhnak kha hlangfang ngaiin a kan fainter khawh dih. Cu lengah amah hnu a rak chuakmi scientist pawl caah a chuahmi theory nakin a ṭha deuhmi theory a chuah khawhnak hnga zong a rak sersiam khawh.
___________________________________________

* “ The 100 A Ranking Of The Most Influential Persons In History” timi ah Machael H.Hart nih a ṭialmi chung in leh a si. Calettu- Bawi Cenhrang

Relchap »

Posted in: Capar

CHIN NATIONAL COUNCIL (CNC) A CHUAHNAK

Henry Thang Kip Mang

Kan Lairam chungah mauṭaam bawmhnak ding caah groups pali ṭhen a si i mah a ṭuantu ding ah ṭuanvo i pek an si. Mauṭaam a bawmmi cu bu (4) an um.

1) Chin Humanitarian Relief Committee
2) Chin Famine Emergency Relief Committee
3) Public Affair Committee
4) Women League Of Chinland hna hi an si.

CHRC cu CNC tang in dirhmi a si. CFERC cu khuanu khuapa le Civic organization nih dirhmi a si i mauṭaam bawmhnak a thok hmasabik an si. PAC cu CNF tang in a ṭuanmi an si. WLC tu cu ramchung ah ngakchia cacawnnak lei kam le mal-nutrition pawl an bawmh hna. A dang bu hna cu ramchung ah facang lei in bawmh deuh hi an rian a si.

Mah bu 4 cu hmunkhat te ah rian kan ṭuanṭi lai i a harsami caah bawmhnak kan pek hna lai. Cun data le a herhmi paoh zong cheubauhnak (sharing) kan tuahṭi lai tiah hnatlaknak an rak ngeih i mah nih cun MOU Mauṭaam Organization Union timi an rak dirh. Mah tang ah rianṭuan ding in a tanglei minung hna hi ṭuanvo pek an si hna.

1) Chairman .................. Samau (CHRC)
2) Vice Chairman ............. Chan Thawng (CFERC)
3) Secretary.................. Pa Nou (CFERC)
4) Assistant Secretary........ Ro Za Thang (CHRC)
5) Finance Secretary.......... Terah (CHRO)
6) Media...................... Khonnumthung
7) In-charge of Data Bank and Mapping ...Henry (CHRC le CDMD In-charge) tiin ṭuanvo rak khinh dih an si.

Kan Lairam chung i a harnak paoh le a zual deuhnak kha Chin Digital Mapping and Database nih Fact finding an tuah i mah an tuah mi cu CHRO ah report tuah a si. Cu report ning in ramchung ah bawmhnak an rak tuah.

A voihnihnak Chin National Assembly cu 2009 November 18-20 ah an tuah i a tanglei bantuk hin thimnak tuah an si hna. Chairman cu rotation in kal a si bantuk in Party pakhat nih minung pakhat cio pek an si. Chairman ca dingah:—

1) Thang Yen...................... Chin National Front (CNF)
2) Dr. Lian Hmung ................ Chin National League for Democracy Liberated Area
3) Samau ......................... Mara People's Party (MPP)
4) Thang Lian Pau ................ Zomi National Congress (ZNC)

Secretariat Board ah minung 7 an thim hna.
1) Ral Hnin ...................... General Secretary.............(CNF)
2) Lal Hma Ngaih Zuali ........... Joint General Secretary -1....(CNLD)
3) Thang Len Piang ............... Joint General Secretary -2 ...(ZNC)
4) Esther Cing ................... Members of Secretariat
5) Thet Nei ...................... Member of Secretariat
6) Lal Nghaki .................... Women League of Chinland
7) Chin Student and Youth Federation hna hi an si.

Chin National Council cu Ethnic Nationalities Council tang in kanmah le kan ram kan miphun caah rian an kan ṭuan piak mi bu lak ah a nganbik a si.

Relchap »

Posted in: Capar

LAIRAM SININ CAKUAT

HC.Thla Uk Lian

Dear Chin miphun vialte,
Nan umnak ram cio ah dam in nan um cio hna maw? Thawngpang hna aṭha cio kolo maw? Ahmasabik ah Bawipa nih lam in hruai hna in thluachuah in pe cio ko hna seh. Nan dawt Lairam bel damlei ka panh kho ti lo, nan zuun ngai in le nan neh nang lawng nih a ka zelh caah zanhmanh hngilh kho loin khuazaza ka ruat tawn — ka dawt ka fa nih a hlawhtlinnak hnga tiah thla kan campiak tawn hna nan lung rak dong hlah uh thla rak campeng uh Bawipa le nan dawt Lairam hi rak kan philh hlah uh. Acaan ah cun ka zanmang a chia tawn i an zaw fak sual maw an lungrethei tuk sual maw?...tiah lungrethei le thaba ngai khin ka caan ka hmang tawn, a caan ah thihloh zawtfah ṭhalo thawng a hun than caan ah rawlei hmanh zuamlo khin ka um tawn zei khi hen ka dawtmi Chin tefa hna mi ram dangah khua an sak ve hnga tiah keimah cang cun ka rak i tuaicur ve tawn, thawngpang ṭha ka theih caan ah le nan hmuh lo Lairam in zapei bengh le nih kheh bu te he ka rak in lawmhpi ve tawn hna. Ka dawt Chin miphun hna kan ngaituk hringhran hna. A caan ah an ka philh sual te hnga maw? Ka sin ah an rak kir ṭhan te hnga maw tiah khua ṭhalo hna khi ka ruat tawn, cu lioah Chin mino cheukhat cu Lairam an philh ziahmah i an thinlung ai dang, an holh hna a vun i dang pah cang ti thawng ka theihmi ko nih ka lung a ka khuai khun. Maw ka dawt Chin mino chuncaw nan rak i funhnak Lairam te cu ka philh sawh hlah uh mu nan ka philh sual ahcun na dawt Lairam hi zeimaw ka va tong sual men ko hnga, ka dawtmi ka fa Chin mi Bawipa nih thluachuah an pek mi a hmanzia thiam ulaw nan dawt Lairam caah thilṭha vun ruat hram ko sawh, Lairam cu nangmah he ai ṭhen kho ballo nan rak ka zaam tak lai ah khan ka mitthli rual he ka rak i ciah keimah santheihlo a si ko ka cungah nan lung rak fak ti hlah u mithmai chia cu rak ka pe sawh hlah uh, ka sining le nan sining zong rak philh fawn hlah uh— Nan laihri tannak na holh le na nunphung hna zong kilven rak i zuam rih tuah, na bia chim na holhrel zongah Bawipa lungton i tim zungzal u, na kalnak lamkip ah amah kha hngal law na lam atluan ter ko lai . Khah ka fa le Chin mino hna bia kan cah ta hna lai:

(1) Bawipa philh hlah u
(2) Lairam vun philh hlah uh
(3) Nan sining zong i philh hlah uh

Ka dawt le hna Lairam nan dawt ahcun bia kan cahmi hna hi vun philh hrim hrim hlah uh mu thla kan campiak zungzal hna nan za te nan kut kan tleih hna.

Nan dawt Lairam

Relchap »

Posted in: Capar