Protestant hruaitu le phunglam hmuhsaktu ṭha minthang John Calvin cu Europe ram tuanbia biapimi lakah pakhat a si ve. Biaknak lei a ruahnak, cozah a hmuhning, ziaza le rianṭuan uarthlarnak lei a tuaktanning hna cu minung million tampi kan nunnak ah kum 400 renglo a kan huphip khotu an rak si. John Calvin (a min tak Jehan Couvin) cu France ram Noyon khua ah 1509 kum ah a rak chuak. Amah hi ca ṭha tein a rak cawngmi a si. Paris khua ummi Montaigu College ah a rak kai i upadi cawng dingah University of Orleans ah a rak kai ṭhan. Bourges zongah upadi kong a rak cawng bal fawn.
Martin Luther nih Wittenburg khua um biakinn kutka pi ah catluan (99) a rak thlai lio ah khan Calcin cu kum 8 lawng a rak si rih. Mah liote in Protestant ruahnak le thlennak cu a hram aa rak i thawk a si. Calvin cu Catholic innchungkhar in a rak chuak ko nain a no liote in Protestant bu ah aa rak i ṭhial. Hremnak in a luat khawhnak hnga a rauh hlanah Paris khua ah aa rak i ṭhial. Zeimawzat khual tlawnnak in caan a rak hman hnu ah Switzerland ram Geneva khua ah khua a rak sa thai. Hi ram ah hin minhleng in a rak um i biaknak kong kha ṭha tein a rak cekhlai. Kum 27 a rak si kum 1536 kum ah “Khrihfami Biaknak Kong (Institutes of the Chritians Religion)” timi cauk a rak chuah i a min aa rak i thannak beh. Hi cauk chungah hin Protestant ruahnak kha a tawifiannak in a rak ṭial. Mah bantuk Protestant ruahnak hna kha dikthlir tein, tawifiang tein le hlangfang ngaiin a rak ṭial khawh ruangah a min a rak thannak a si.
Hi lio caan ah hin Geneva zongah Protestant ruahnak cu khulrang ngaiin a karh cuahmah lio a si. Cu caah hi khua ummi Protestant bu hna hruaitu caah an rak sawm.Asinain a rauh hlanah Geneva khuami hna le Calvin buu chungtel hna cu ṭihnung tukin buainak a rak chuak. Cu ruangah, hi khua ah um ngam ding a si ti lo caah 1538 kum ah cu khua cu a rak chuah tak. 1541 kum ah rat ṭhan dingin an rak khawh ṭhan. Cu caah, a rak kir ṭhan i Geneva khualipi ah biaknak lei hruaitu a ṭuan i a thih kum 1564 tiang ramkhel lei ah a ṭhawng ṭha ngaimi hruaitu pakhat zong a rak si.
A hmanmi policy leiin cun Calvin cu Geneva ah hramhram in nawlngeihnak a rak hmang lo. Khua nu khua pa kha vote pek khawhnak nawl an rak ngei i ramkhel lei council kha chungtel 25 in a rak ser. Hi council ah Calvin cu chungtel a rak si lo. A ruang cu mi tampi nih a cungah an lung a tlin lo ahcun dawi khawh colh dingin a um caah a si. 1538 ah khua in an rak dawi taktak.Calvin nih hin khua cu a rak uk khawh tuk nain 1555 hnu lei in cun monarchy (nawlngeitu siangpahrang) ukning phun in a rak uk hna.
Calvin hruainak kuttang ah Geneva cu Europe ram pumpi ah Protestant ruahnak a ṭhancho biknak hmunhma a rak si. Khua dang ramdang hna zongah hi ruahnak a karhcho khawhnak hnga aa rak i zuam ngaingai fawn. A bikin French ram kha biatak thlakin a lung ah a rak chiah. Geneva khuapi cu “Protestant pawl i an Rom khua” ti tiang hmanh in an rak auh phah ṭheu tawn. Geneva khua i a rak kir ṭhan hnu ah Calvin nih a rak tuahmi cu biakinn i a ummi hna caah phunglam thar a rak suai piakmi hna hi a si. Europe i a ummi ramdang khua dang hna zong nih hi phunglam cu an rak zulh cio. Geneva i rak um lio ah hin mipi a huap kho ngaimi ca tampi a rak ṭial hna. “Khrihfa Biaknak Kong” cauk zong kha a rak silhnalh ṭhan. Biaknak lei kong le Baibal kong hna zong tampi a rak cawnpiak hna.
Calvin i a Geneva khua cu Protestant ruahnak a ṭanh taktak tu hna ca i an hmunhma tiah kan auh ah a ngah men hnga. Nu le pa sualnak tuah le i ṭhitum hlan i ihṭi hna kha sualnak nganpi ah a chiah bantuk in zu din, phekah le hnawmtaam tuk in halsak le lam cu a rak khap mi an si. Dantatnak faak pi a rak tuah piak hna. Khiah piak cia mi biakinn pumh caan ah biakinn phak hrimhrim dingin nawl a rak pek hna. Phungchim a sau taktak mi kha a phung men sawhsawh bantuk in rak ngaih a hau.Calvin nih rian kha teima tein ṭuan dingah a mipi a forhfial zungzal hna. Fim cawnnak lei zong tha a rak pe tuk. Amah nih a rak uk hna lio ah hin University of Geneva zong a rak sak pi khawh hna.
Calvin cu biaknak lei he pehtlaiin a thin a tawi tukmi a si. Ruahnak ṭha lo a ngeimi cu Geneva ah sual phuannak tuah hmasa a hau tawn. A bikin thum komh Pathian a zum lomi Spanish siibawi pa le biaknak lei mifim Michael hi an rak si. Michael cu Geneva ah ruahnak pial sual an rak puh i vailam ah meiin an rak khangh. Cu lengah Calvin kuttang ah cun mi tampi cu camh a thiammi tiah an rak ti hna i mei in an rak khangh dih hna.Calvin cu 1564 kum ah Geneva khua ah a rak thi. Nupi pakhat a rak ngei i a nupi nih cun 1549 kum ah a rak thih tak. Fa pakhat te an rak ngei nain a rak nungdam lo.
Calvin a biapitnak cu ramkhel lei aa telnak ruangah a si lo. A rak karhcho termi ruahnak ruang tu ah a si. Luther bantuk in Baibal lawng a biapi a rak ti i Catholic ruahnak tampi cu a rak hnawn hna. Luther, St. Augustine le St. Paul bantuk in minung cu sualnak ah kan tlu lengmang ko tiah Calvin a chim ve. Ṭhatnak tuah lawngin khamhnak kan ngah kho lo, zumhnak tu a biapi tiah a ti. A bikin Calvin ruahnak hna lakah khuaruahhar a simi cu khuakhih cia khamhnak (Predestination) le sual loin um timi ruahnak hna hi an si. Calvin a chimning in cun Pathian nih khamhnak a co dingmi le sualphawtnak a ing dingmi hna hi a khaukhih dih cang hna ti a si. Mahti a si ahcun mi pakhat cio kan caah ṭhatnak a herhnak a um ti maw? Calcin bialehnak cu Pathian nih Khrihfa mi hna kha cohlan i khamhnak pek dingah a hramthawk tein aa rak i tinh ciami a si i Pathian thimmi minung an si raung tu ah ṭhatnak an tuah hi a si tiah a ti. Thim ciami minung hna nih ṭhatnak an tuahnak a ruang cu Pathian nih a thim hna ruangah a si. Ṭhatnak an tuahmi ruangah khamh an si lai lo i khamhnak co ding tu ah ṭhatnak an tuah tu a si tiah a ti. Hi ruahnak cu micheu caah khuaruahhar ngai a si nain Calvin ruahnak aa hrawm vemi hna caah cu hi ruahnak cu an thi chungah a luh tuk cang caah ṭhatnak a tuah lomi tlawm te lawng an si.
Calvin cu vawleicung ah rumra a ngeih bakmi a si. Luther nakin hnuzul tam deuh a rak ngei. Chaklei Germany le Scandinavia hna cu Luther ruahnak nih a rak hip khawh ko nain Switzerland le Netherland hna ahcun Calvin ruahnak hi a hip khawh deuh. Poland, Hangury le Germany ram hna zongah Calvin minung tlawmpal cu an um ṭhiam ko. Scotland in Prebestyrian hna hi Calvin minung pawl an si. Frence in Huguenot bu le England in Puritan bu hna cu Calvin ruahnak a zulmi Calvin hnuzul an si. America ram i ummi Puritan hna an rumra cu a ngan tuk hringhran i kum saupi a rak hmun fawn.
Calvin nih a ukmi Geneva cu biaknak lei bantuk a lo nain uknak lei ah a rak pial deuh. Democracy uknak zong hi tha a rak pek tuk. Ram tampi ah Calvin ruahnak a pommi cu mi tlawmte lawng an si tawn caah uknak le nawlngeihnak a hmunh khawhnak hnga ding hi an rak i zuam tuk tawn. Calvin ruahnak a pommi hna bu le biakinn cu ramkhel lei zong in an i fontom deuh fawn. Zeiti a si hmanhah Calvin ruahnak biatak in a ṭanhmi ram simi Switzerland, Holland le Great Britain hna hmanh nih Democracy ruahnak in ram a hruaimi an si cio ko.
Calvin ruahnak cu Protestant rianṭuannak phunglam a chuahkehnak le tangka hram biapi ruahnak (Capitalism) a chuahnak bik a si tiah an tit awn. Hi an timi hi zeitlukin dah a hman ti cu biakhiah a har ngai te. Abianabia ah, Holland ram hna ahcun Calvin hlan in rianṭuannak thazang kha an rak upat tukmi a rak si cang. Calvin nih a hnuzul pawl kha rian ah i biatak dingin a forhfial lengmang mi ah hin a mi hna nih a bia an zul duh lo kan ti ahcun kan palh fawn lai. Calvin nih cun a hlan Khrihfa upa hna nih an rak duh lomi tangka karh ei kha a rak sianh ko hna. Hi ruang tu ah hin tangka hram biapi timi ruahnak a chuahnak zong a si kho men.
Calvin cu hi cazin ah zeitluk sang in dah hmunhma kan pek lai? Calvin a rumra ngeihnak cu nitlaklei Europe le chaklei America hrawnghrang lawng a huap khawh. Cu lengah a luancia kum zabu in khan a rumra ngeihnak cu faak tukin a rak tla fawn. Calvin ruahnak a hmunh khawhnak ah hin amah hlan in a rak um cangmi hna Khrih, St. Pual le Luther hna hi an biapi tuk. Protestant thlennak cu minung kan tuanbia ah a biapi tuk nain hi thlennak ahcun Martin Luther hi a biapi deuh tuk. Calvin pumpak hrimhrim zong hi Luther hnu rumra a ngei ngaingaimi minung pakhat cu a si ve hrim ko. Cu caah, Calvin cu Luther nakin a niam deuhnak a si. Khatlei kam in kan chim ahcun, Voltaire bantuk mifim hna nakin cun mipi a hip khawhnak a ngan deuh fawn. Cu lengah a ruahnak hna nih hin a hnuzul hna an nunnak lamthluan ah thuk piin an nunnak a thlen khawh hna caah a si.
_______________________________
* “ The 100 A Ranking Of The Most Influential Persons In History” timi ah Machael H.Hart nih a ṭialmi chung in leh a si. Calettu- Bawi Cenhrang
Posted in: Capar
0 Careltu Hmurka:
Post a Comment