Hlan lio Greek mifim Plato cu nithlaklei ruahnak kha a hram a rak
bunhtu a rak si. Nuncan ziaza lei cawnpiaknak le mithmuh kuttongh khawh a si lomi thil kong ruahnak (metaphysics) lei fimnak a rak thawktu zong a si ve. Hi metaphysics kong ruahnak ahcun minung kan i thawknak kong tehna, Pathian sining kong ruahnak tehna aa telmi a si. Hi fimcawnnak pawl kong he pehtlaiin a ruahnak le a cawnpiaknak kan rel lengmang le kan cawn lengmang nak hi kum 2300 renglo a si cang. Plato cu nitlaklei khuaruahning cawnnak ah ka pa pakhat bantuk in a dirmi a si peng rih ko.
Plato cu BC 427 ah min a thang ngaimi Athen khuami chungkhar pakhat nih an rak hrinmi a rak si. A no liote in mifim pakhat simi Socrates he naihniam ngaiin a rak ummi pa a rak si. Socrates cu a hawikom bantuk zong a rak si. A cawnpiaktu a saya zong a rak si. BC 399 ah kum 70 a simi Socrates cu Athen mino pawl a hrawktu tiah a si lo ningin an puh i an rak thah. Socrates an thahmi a hmuh tikah Plato nih cun “Socrates cu ka hmuh balmi minung vialte lakah a fimbik, a lungdai bikmi le a lungṭhawng bikmi pa a si” tiah a rak ti. Hi bantukin Socrates an thahmi ruangah hin Plato nih Democracy ruahnak hi a rak duh beh lonak a si. Socrates a thih hnu a rauh hlanah Plato cu Athen khua in a rak chuak i kum 10 in kum 12 chungkhar lak vialte khua dang ramdang ah khualtlawnnak in a caan a rak liamter.
BC 387 hrawngah Athen ah a rak kir ṭhan i sianginn pakhat a rak dirh i a sianginn cu kum 900 renglo a rak hmun. Plato cu a nun chung vialte i kum 40 chung cu khua ruahning kong (Philisophy) cauk ṭialnak le cawnpiaknak in a caan a rak liamter. A sin i fimnak a cawngmi vialte lakah a min a thangbik mi a siangngakchia cu Aristotle a si. Aristotle cu Plato nih a dirhmi sianginn a rak kaikaa ahhin kum 17 lawng a rak si rih i Plato tu cu kum 60 tluk a si cang. Plato cu kum 80 a tlin kum BC 347 ah a rak thi. Plato cu cauk 36 hrawng a rak ṭial i nuncan ziaza kong le ramkhel lei rian hi a biapi bik in a ṭialmi a si i metaphysics le khuaruahning thoery pawl zong aa tel chih. Hi bantuk a ca ṭialmi hna hi tlawmte lawng ṭial in cun a tlam a tling kho lai lo i a tawinak in ṭial khawh zong a si lai lo. Zeiti a si hmanhah a ruahnak kha a tawifiannak in kan hngalh khawhnak ding caah minung kan sining kong he pehtlaiin Plato nih a rak ṭialmi Republic cauk chungum ramkhel lei a ruahnak hna kha a si khawh chungin a tawifiannak in van ṭial ka duh.
Plato nih hin a ṭha bik cozah pungsan hi siangpahrang uknak (monarchy) hi a ṭha bik a si tiah a ti. Hi uknak hi siangpahrang chungkhar lawng nih nu le pa in fa le chan tiang uk ding khi a ti duhmi a si lo. Ram pakhat chungah mifim bik le mithiam bik pakhatkhat poah nih siangpahrang uk in a uk hna ding khi a ti duhmi a si. Uktu ding kha mipi duhnak in thim a si lai lo. Ham ciami pungsan in thim ding a si lai. Uknak lei bawi pawl a si loah siangpahrang a thimtu buu nih uktu siangpahrang a ṭuantu ding an ham chung lai i thim chungnak an ngei lai. Mah an thimmi hna lawng kha ram uktu an ṭuan kho lai tiah a ti.
Nu ti lo pa ti lo a hopoah siangpahrang a thimtu buu ah tel khawnak nawl ngeih dih a si lai tiah Plato nih cun a ti. Nu le pa aa ruang tein covo ngah khawhnak a hmasatbik a rak chimtu mifim cu Plato hi a rak si. Covo aa tluk tein ngah khawhnak dingah cun hngakchia hna zohkhenhnak le fim chimhnak (education) caah cozah nih rian biapi bik a ngei tiah Plato nih cun a rak ti. Hla lei, ka-naan le a dangdang fimthiamnak hna kan chimh hna lai i camipuai zong a dotdot in tuah an si lai. Camipuai a awnnak a niammi cu chawkhel lei rian kan ṭuanter hna lai i awnnak sang in a awngmi pawl cu ca kan cawn ter chin thluahmah hna lai. Cathiammi hna caah cun ca sawhsawh lawng si loin Philosophy zong kan cawnter chih hna lai tiah a ti. Plato nih hin metaphysics cawnnak chung i a ummi zohchunh tlak nunzia hna kha cawnter a duh piak bikmi hna a si.
Kum 35 tluk a ca in an cawn i an thiam hnu ahcun kum 15 hrawng rian ah hmuhtonnak (experience) an kawl ta lai. Vawlei pumpi kong mah tluk tiang a hngal cangmi nih cun uktu siangpahrang thimtu buu ah i telnak nawl an ngei lai. Mipi ca ṭhathnemnak rianṭuan a duhmi hna ca cun tlangtlaktu an si kho fawn lai.
Asinain uktu siangpahrang thimtu buu ahcun mikip an i tel kho lai lo. Amah cu a rum tukmi zong a si lai lo. Pumpak in thil ngeihnak nawl tlawmte lawng nawl a ngei lai. Pumpak in vawlei hmun a si loah inn te hna a ngei lai lo. Ri khiah piakmi lahkhah tlawmte lawng kha a covo a si lai i sui le ngun zong aa chiah kho lai lo. Uktu siangpahrang thimtu buu cu mah pumpak chungkhar he an um ṭi lai lo. Anmah buu te lawng hmun khatte ah an um ṭi lai i an ei ṭi hna lai tiah a ti. An thimmi siangpahrang nih aa tinh dingmi cu mipi ca ṭhathnemnak tuah lawnglawng kha a si lai i mah pumpak in thilri ngeihnak kong pakhat hmanh a ruat lomi a si lai. Hi vialte hi Plato nih a ruahmi zohchunh tlak minung kan nunzia chungin a tawinak bik in van ṭialmi a si.
Plato nih a ṭialmi Republic cauk cu hlan lio kum tampi in rak rel lengmang cangmi a si. Hi cauk chung i aa ṭialmi uknak kong tu hi cu zei bantuk mipi le cozah hmanh nih an tuah duh lo i an zulh duh lomi hi cu cinkenawk tlak ngaingai a si. Plato chan in kanmah chan tiangah Europe ahhin monarchy uknak deu lawng a rak um. Nai hrawng in khan ram tampi nih Democratic uknak in uk hram an i thawk. Ralkap uknak hna zong an um bantuk in Hitler te, Mossolini te bantuk in mipi duhnak in forh i ramchung rianṭuannak ah hruhrang ngaiin rian a ṭuanmi hruaitu hna zong an rak um ṭhiamṭhiam ko hna. Hi bantuk uknak hi cu Plato nih a timi phunglam hna he cun aa pial kaan dih cikcek ko. Plato a ruahnak cu zei bantuk ramkhel lei party hmanh nih an cohlang duh lo. Carl Marx ruahnak in a rak chuakmi ramkhel lei rianṭuannak he zong an i pehtlai lo. Mahti a si ahcun Plato a tuahsernak le a ruahnak cu kan donghter lai ma? Kan nunnak ah i nunpi loin kan hloh ko lai dah? Kei nih cun mahti cun ka ruat lo.
Plato nih a chimmi ukning pungsan cu Europe ram mipi cozah nih an i cawn lo nain Chan Laifang (Middle Ages) lio ah Europe ram um Catholic biakinn pawl nih cun uktu thimtu buu an rak ngei. Chan Laifang caan lio i Catholic biakinn pawl ahcun mi pical hna in an rak ser hna i lam hmuhsaknak kong tampi an rak cawnpiak hna. Pa poahpoah cu chungkhar sining thleidannak um loin pungki ah luh khawh a si. Nu belte nih cun covo an ngei lo. Vawlei thilri pawl tliahchannak kha kal tak in Pathian pennak ca le biaknak ca bak lawng tinh in rian an rak ṭuan.Soviet ram i an rak hmanmi Communist ruahnak zong kha Plato i a ruahmi ram ukning pungsan he tahchunh khawh a si. Plato nih a chimmi ram hruaitu buu pawl cu anmah le anmah phunglam hna he aa hruai zungzal mi an si hna.
Plato ruahnak nih hin United States of America cozah sernak zong a huap chih khawh ngai. American sersiamning phunglam chung i a ummi senate tlangbawi pawl vialte an i hruaining khi Plato nih a rak chimmi ramkhel lei ruahnak he aa lo ngai. United States of America nih a ngeihmi phunglam ahcun mipi duhnak kha tha a pek ngai. Cu bantuk in an ram uktu ding caah a fim bik, a thiam bik timi lawng kha thim ding an i tinh zungzal mi a si fawn.
Plato i a biapitnak hi biakhiah piak awk ah a har ngaite. A rumra tu cu a chanchan in kau piin mi a kan huap khawh. Ramkhel lei ruahnak chung a ummi minung nunzia phunglam hna le metaphysics kong a ruahnak hna cu amah hnu a chuahmi mifim pawl cungah tamtuk a huphip khawh hna. Hi ka cazin chungah hin Plato cu Aristotle (14nk) nak in a niam deuh ah ka chiah. A ruang cu Aristotle cu mifim a si lawng si loin scientist pakhat zong a si chih caah a si. Phundang in kan chim ahcun, Plato cu amah bantuk mifim si vemi hna John Locke, Thomas Jafferson le Voltaire te nakin sang deuh ah hmunhma ka peknak cu an nih nih an chim, an ṭialmi ramkhel lei i hruaining kong cu kum zabu pahnih thum lawng a hmun nain Plato nih a ngeihmi rumra tu cu vawleicung ah kum zabu 23 renglo a hmunh cang caah a si.
________________________________________
* The 100 A Ranking Of The Most Influential Persons In History” timi ah Machael H.Hart nih a ṭalmi chung in leh a si. Calettu: Bawicenhrang.
Posted in: Capar
0 Careltu Hmurka:
Post a Comment