A lettu: Salai Ni Peng
Chin timi min hi a hramthok bik in kan mah Chin miphun hna le kan innpa Minphun hna a simi Kachin,Shan, Kawl hna zong nih “Miphun min” hrimhrim in an kan auh mi a si. Chin miphun tuanbia kong an chim tik ah Chin le Kachin hi unau kan si tiah an rak ti tawn. China ram, Hukaung tlang in Burma ram ah an rak luh lio ah a Naupa Kachin cu zun a thawh ta. A Upa Chin nih a zun thawh cu hngak lo in a kal tak.A kalpah ah Bancang kung a sam pah ti si.Bancang kung cu kan sam ve tein a zik te a kheu colh lengmang mi asi tik ah, a Naupa Kachin nih ka U nih a ka kaltak cang hi ta. Ka phan kho ti lo tiah cuka hmun cun a tang beh. A U ke neh cu zoh in “ Khang”tiah a ti si. “Khang” timi cu “footprint” keneh tinak a si. Kachin miphun hna zong cubantuk tein an ngei ve tikah unau kan sinak el awk a ṭha lo. Kachin pawl nih inn an sak tikah Khaan pakhat a hlei in an tuahchap lengmang ti a si. Cucu kan U a tlun tik ah umnak tiah an rak tuahmi khaan a si. Atutiang ah an nunphung bantukin a kal thai mi a si.
Caṭialtu G.H.Luce nih Burma le Thet, Shan hna ral an rak i tuk lio ah hin Chin pawl he hin i pehtlaihnak (alliance) rak tuah dawh a si tiah a ti. Cu ticun “tu nge chin,” tiah i auhnak in Chin tiah rak auhnak a si tiah a ti. 1554 kum ii Manipur Record Book chungah Chin hna hi “Kuki” tiah an rak ṭial.Carry & Tuck ii an record ning in cun “Chin”timi cu Chinese holh in “Minung” tinak sullam a ngei mi “Jim or Jen” in a rak chuak mi a si ii, Burma pawl nih an mah le aw chuah in “Chin” an rak ti hna ti a si. Chindwin tiva hrawn hi Chin mi pawl an rak umnak hmunhma a si ii, “Chindwin” tiah an auhnak zong a si. A sullam cu “Chin Ram chung” tinak a si. Kum zabu (11) lio “Burma Lungcaṭial”ah Chin timi min hi a rak um cang mi a si. Cucu fiang tein rak hmuhmi a si.
1896 kum Mirang ral nih an kan tuk hlan ah (CHIN-KUKI Linguistic People) holh lei kherh hlai buu hna nih CHIN ca fang ai thlen ning hi cu “ Khyeng, Khang, Klang, Khyang,Kyan,Kiayn,Chiang,Chi’en, Chien “ ti in a si tiah an ti. (1783- 1796) kum ah Burma ramchung ah Catholic Mission rian a rak ṭuanmi Father. Sangermomo nih Chin timi cu “Chien” tiah a rak fonh ii, “Chin Hill” cu “Chien Mountain” tiah a rak ṭial. 1826 kum ah cun Shakepare nih Chin timi cu “Kiayn” tiah a rak ṭial bal ve. Cun hnu ah A.G.E NewLand nih a cauk chungah cun “Chin” tiah a rak ṭial ve. “Chin ram chungah Chinmi hna nih kan rak um ka lio ahhin, Ciinnuai ah a um mi cu Zo-Chin, Locom ah a rak tla mi cu Lusei-Chin, Lailun ah a rak tla mi hna Lai-Chin tiah kan rak um”. A tu lio Chin miphun chungah miphun ṭhen chin mi, Zomi, Laimi, Khumi, Asho, Cho, Kuki tibantuk min kan rak ngeih hlan pi in Chin timi cu Miphun Ai-awh tu min in a um cang ii, an rak hmancang mi a si tiah “Politics and Religion Among Chin People” cauk chungah fek tein an langhter mi a si.
UNO Biachahnak DPI/1316-03025 November 1992-9M ning in Chin miphun pawl cu Burma ram, India ram le Bangladesh ram chungah ii ṭhenṭhek dih in an um ii, Vawlei cung ah miphun pakhat siding in lungtlin pinak a rak tuah cang. Cu lawng si loin, 2001 kum ah “Unpresented Nation and People Organization” ah chungtel miphun in an rak cohlang ve. Cucaah tu ni kan i auhnak Laimi, Zomi, Kuki, Thlado, Mara, Khumi, Khami, Cho, Asho tibantuk hna hi “CHIN” phun chungin ai ṭhen mi lawng kha kan si. Nihin nih ni ahcun Vawlei ram, mi sin le ramchung rammi sin zongah siseh, CHIN timi cu kan miphun min pakhat ah an hun theih chinchin cang.
CHIN PAWL KAN SEMNAK HMUN LE RAM HNA
Chin miphun kan rak chuahkehnak hmun le hma he pehtlai in ruahnak a phun phun an rak ngei cio. Cheukhat nih Chindwin in kan ra an ti. Cheukhat nih China ram Chinminsat in a rak chuak mi kan si an ti. Asinain History Professor Luwis, Groden Luce le Dr.Than Htun hna nih cun “South East Asia hna hi Tibet Burma miphun Buu a chuak mi kan si. Cun Tibet-Burma miphun Buu hna cu Chinese ram chung “Chi-an” miphun in a ra mi an si tiah an ti. Chin miphun zong hi Tibet-Burma miphun Buu chung in a rak ra mi kan si ii, ka chuahkehnak hmunhma taktak cu China Ram “Kansu” ah a si. BC 2000 hrawngah Tuluk nih an rak tuk tik hna ah thlanglei ah duhsah tein an rak i ṭhial. A cheu cu Tibet ah an um, a cheu cu Shweli tiva,ThanLwin tiva, Yunan State zong ah um in, Hu kaung tlang tanpah in Burma ram chungah an rat lut” tiah an ti.
Chin miphun pawl hi Mon-Ku-Loih miphun kan si tiah Ancient Inheritage and History Researchers hna nih an chim. Luwis nih a ṭial mi “The Tribe Of Burma”, Burma research Journal No.4 , C.A Soppitt nih a ṭial mi “A short History Of Kuki-Lushai” ca uk, Lt.Col.J.Shakespear nih a ṭial mi “The Lushai Kuki Clan”. Carry & H.N Truck nih an ṭial mi “ The Chin Hill” le F.K.Lamen nih a ṭial mi “ The Structure Of Chin Society” hna nih Chin miphun cu Mon-ku-loih miphun an si. Tibet-Burma buu in a tu Kawlram ah an rak lut tiah an co hlang cio. Cun Pu Sing Khaw Khai nih a rak ṭial mi “The Chin Their Name and Tradition” Ca uk, Central CLCC-Annual Magazine ah Dr.Aye Aye Ngun nih “Chin Miphun Chuahkehnak Hmunram” capar, Dr.Vum Sum nih a ṭial mi “Zo History” Ca Uk, le A dang Chin miphun chung in mifim tampi nih “Chin miphun Cu Mon-Ku-Loih miphun in a ra mi kan si. Tibet Burma Bu chung a tu Chin Land ah hin a phan mi kan si tiah an pom cio hna.
British Encyclopedia nih a langh ter ning ah cun China in a chuak mi hna hi Group (4) an si tiah an ṭial. Cu hna cu (1)Altaic (2) Austro Asiatic (3) Indo-Europe (4) Sino-Tibetan hna hi an si. Cun Sino-Tibetan chung ah hin, (a) Han Chinese, (b) Hui-Chinese,(c) Miao-Yan (d) Tai le (e) Tibet –Burma te hna kan rak si. Tibeto-Burma chung ah cun ,(i) Rakhine , Burma, Chin, Kachin, Lahu, Lolo Mosu, Naka pawl kan i tel. 1955 kum England Ambassador ii Secretary in Innwa ah a rak phan mi Julie nih cun Chin Le Lushai hna cu Indo-China phun hram an si. Cu hna chung cun kuki, Naka Chinmiphun tiin an um tiah a rak ṭial. Dr.Vum Sum nih cun Chin miphun chung ah, Asho, Cho, Khumi, Kuki, Laimi, Mizo, Naka, le Zomi hna kan si tiah a ṭial. --(Pehṭhanding…)
3 Careltu Hmurka:
Chin thawhkehnak theihtlei nan rak tialmi cu a tha kho tuk . Hi hi mitampi nih theih le hngalh kan herh tak tak mi a si. Zomi net te pawl ah an tial vemi ahcun kan miphun min a hram cu Zo si ko ti a si fawn. Cu caah hi hnu hmailei zong ah a hram pi kan ii fian lo ahcun Chin, lai le zo hmanh ah kan buai tuk rih lai cu caah thuk deuh, fiang deuh le a hramtling deuh tein tial hun nolh chin leng mang ko uh. Na tial ciami cung ah kan lung aa lawm cio.
A tha tuk hibantuk cabia rel ding hi mizor am laimi sin ah cun hmuh ding a tlaw tuk
A thatuk, Miphun pakhat nih kan thawhkehnak tuanbia kan ngeihkhawh hi hna a ngam kho tuk, caatial tu cungah ka lawm, rak kan pehpiak zau kho law a tlamtling chinchin hnga.
Post a Comment