53. ST. AUGUSTINE (AD 354 – 430)

Rom pennak a rak hrawh chan ah a chanlailing a rak simi Augustine cu amah le a chan lio ahcun a min a rak thang bikmi biaknak lei hruaitu a rak si. A caṭialmi hna cu Khrihfami hna an zumhnak cungah Middle Age chan vialte chung thuk piin a rak huphip khawh i nihin ni tiang tampi an nung rih.

Augustine cu Hippone ( atu Annaba) khua in thlanglei meng 15 a hlatnak ah a ummi Thagaste (atu Souk Ahras, Algeria) khua ah a rak chuak. A pa cu zumlotu pakhat a rak si i a nu cu zumtu Khrihfa pakhat a rak si. A ngakchiat lio te ahcun tipil in a rak duh lo i tipil a rak ing lo. Augustine cu a ngakchiat liote in a thluak a rak ṭha tukmi pa a rak si. Kum 16 a rak ti ah Carthage ah fimnak cawn ah a rak kal. Hika sianginn a kainak ah cachimtu sayama pakhat he an rak i duh i a thli in fa an rak ngei. Kum 19 a ti ah Philosophy cawn dingah a lung a rak i thlek. A ruah hlanah amah cu Mani nih AD 240 hrawngah a rak dirhmi Manichaeism ruahnak kha a rak pom. Augustine bantuk mino nih cun Khrihfa biaknak cu chan nih a kaltak cang tiah a rak ruah. Manichaeism ruahnak tu cu amah pumpak ruahnak he aa tlak bikmi a si tiah a rak ti. Kum 9 hnuah cun mah ruahnak zong nih cun a lung a rak dongh ngai te. Kum 29 a si ah Augustine cu Rom khua ah aa rak i ṭhial. Rom ah tlawmte lawng a um i Milan ah aa rak i ṭhial ṭhan. Cu khua ahcun biachimnak lei cawnnak professor a rak ṭuan. Hi ah hin Plato ruahnak thar (Neoplotonism) hna kha a rak uar tuk hoi hna. Hi ruahnak cu Plotinus nih a rak tharchuahmi a si.

Hi lio caan i Milan khua ah bishop a rak ṭuanmi cu Abrose ti a rak si. Augustine cu amah nih thawngṭha a rak chimmi a rak ngai tawn. Chan he aa tlak ningin a hninghno pengmi Khrihfa ruahnak nih cun a lung a rak tongh ngaite. Kum 32 a si ahcun Khrihfa biaknak cungah lunghrinhnak a ngei zungzalmi pa, Augustine, cu Khrihfa biaknak ṭanhtu minung pakhat ah a rak cang. 387 kum ah Augustine cu Ambrose nih tipilnak a rak pek. Cu dih hnu caan tlawmpal ahcun Augustine cu a chuahkehnak khua Thagaste ummi a inn ah a rak kir ṭhan. 391 kum ah Augustine cu Hippone khua bishop changtu ah a rak cang. Kum nga a rauh ah bishop nunnak a rak liam caah Augustine cu Hippone khua i bishop thar ah an rak thim. A nunnak a liam tiang hi rian cu a rak ṭuan beh thai.

Hippone khua cu a biapimi khua pakhat a rak si lo nain Augustine thlakṭhat tuk ruangah mi tampi nih an upatmi hruaitu pakhat ah a rak i chuah. A ngandamnak nih a rak tlinh lo nain ca ṭual piaktu midang pakhat bawmhnak in biaknak lei ca tampi a ral ṭial khawh hna. A biachimmi 500 renglo cu nihin ni tiang an hmun i a ca ṭialmi 200 renglo cu nihin ni tiang hmuh khawh rih an si. A ca ṭialmi hna vialte lakah a min thang bikmi le mi a huphip kho bikmi cu "Pathian Khualipi (City of God)" le "Nunthlennak (Confessions)" hna hi an si. A pahnihnak cauk cu mi tampi nih an ṭial ciomi pumpak tuanbia kong ṭialmi vialte lakah a ṭha bikmi a si i kum 40 a rak si ah a rak ṭialmi a si.

Augustine i a caṭialmi hna le a biachimmi hna hi Donatic buu pawl dohnak deuh a rak si. Pelagian zong a rak doh fawn. Hi hna hi mah lio chan i Khrihfami cu an si ve hna nain biaknak a thurhnawmh tertu buu an rak si. Pelagian ruahnak ahcun minung hi sual ciain a chuakmi kan si lo, a ṭha a chia kha kanmah nih duhthimnak nawl kan ngei. Ṭhatnak kan tuah i thianghlim tein kan um khawh a si ahcun khamhnak kan hmuh khawh lai tiah aa cawnpiakmi buu an rak si. Hi bantuk ruahnak a ngeimi Pelagian buu pawl a rak dohnak hna cu nihin Khrihfa biaknak zumhnak ah a biapi ngaimi ah an i cang.

St. Augustine nih a ṭialmi ca ruangah Pelagian pawl kha zimhnak ṭha lo a ngeimi hna tiah mipi an rak ruah hna i an rak hlawt hna. Augustine i a ṭialning ahcun mi vialte hi Adam sual aa hrawm dihmi kan si ti a si. Minung nih hin kanmah thiltikhawh ṭhawnnak in ṭhatnak kan tuahnak thawngin le kan i zuamnak thawngin khamh kan hmu kho lo. Pathian a zangfahnak le a vel thawng lawngin khamhnak a co kho ding kan si ti a si. Hi bantuk ruahnak hi atu le atu a rak ṭial zungzal i a rak chim zungzal fawn. Hi a ca ṭialmi han nih cun biakinn lei ruahnak kha a rak fehter khun.

Augustine nih hin zungzal a nungmi Pathian nih a hodah khamhnak an co lai i a hodah a co lai lo ti hi a hngalh cia ko tiah a rak ti. Cu caah khamhnak cu khaukhih ciami a si tiah a ti. Hi bantuk in khuakhih cia khamhnak (Predestination) ruahnak cu amah hnu i a rak chuakmi mifim simi hna St. Thomas Aquinus le John Calvin tehna zomng ahuphip khawh hna. Hi khaukhih cia khamhnak nakin a biapi deuhmi St. Augustine ruahnak pakhat cu nu le pa sinak (sex) lei hi a si. Augustine cu Khrihfa a si le cangkaa in nu le pa sinak sex cu i sum hrim ding tiah a rak ruah. Hi nu le pa sinak sex tluk in kan hrialawk thil lianngan kan caah a um ti lo ti zong a rak chim bel. Hi nu le pa sinak sex cu St Augustine zong nih a thlah aa rak i harh tuk. Hi kong cu a ṭialmi Confession cauk chung hmun tam nawn ah a ṭialmi kha hmuh khawh a si. Hi cauk chung i a rak ṭialmi hna hi amah tuahsernak le a rak ruahning kha a rak ṭialmi hna an si i amah chan lio i sex kong an ruahning a rak ṭialmi a rak si. Augustine nih a rak ṭialmi cauk chungah hin kokek sualnak (original sin) le nu le pa sinak sex kha a rak pehtlaih ter.

Augustine a rak nun lio caan ah hin Rom pennak cu faak tukin le rang tukin a rak rawk cang. AD 410 lio ah Rom khua cu Alaric I kut in Visigoths hna nih an rak hrawh. Zum lotu cheukhat nih cun Rom miphun hna cu pipu biaknak a simi kaltak in Khrihfa biaknak ah an i thlen caah khuachia khuahrum pathian hna nih dan an tat hna tiah an rak ti hna. Augustine nih a ṭialmi "Pathian Khualipi" cauk chungah hi bantukin Khrihfami hna an rak soiselnak hna cu a rak leh hna. Hi cauk chungah hin minung kan tuanbia kha khuaruahnak (Philosophy) in a lehnak zong aa tel.Europe ram pumpi hi chan dih hnu a rak ṭhanchonak ah khan hi a ca ṭialmi rumra tangin a rak luat theng lo. Augustine nih Rom pennak zong a biapit lo bantukin Rom khua zong a biapimi a si fawn lo tiah a rak ṭial. Zeibantuk khua hmanh a biapi lo. Zungzal a nungmi Pathian khualipi tu hi a biapi bikmi a si ko tiah a rak ti. A ti duhmi cu "Minung hna kan thlarau lei ṭhanchonak" lawnglawng hi a biapimi a si a ti duhnak a si. Hi ṭhanchonak a sersiamtu dingah kan hman hngami hrimnam cu biakinn a si tiah a rak ti. Pathian biakinn lengah khamhnak a um lo, biakinn chung lawngah khamhnak a um. Cu caah zumtu kan si ah, zumlotu kan si ah, zeibantuk hmanh si usih law pope siangpahrang le biakinn tlukin kan biapi lo tiah a rak ti.

Augustine cu amah pumpak nih a dinghnak bik tiang aa rak i tim lo nain vawlei uktu siangpahrang hna nih biaknak uktu pope siangpahrang nawl an zulh a hau tiah a rak ti. Amah tu cu pope si aa rak i tam lem lo. Middle Age chan lio i pope siangpahrang pawl cu hi ruahnak nih an lung a rak tom tuk hna. Hi a ruahnak ruangah Europe ram tuanbia ah kum zabu tampi chung vawlei lei siangpahrang le biaknak lei siangpahrang simi pope hna an i donak kha kan hmuh khawh. Augustine a ca ṭialmi hna cu Middle Age chan lio Europe ram ah Greek ruahnak cheukhat a phurtu le a karhcho tertu pakhat bantuk a rak si. Augustine i a ruahnak thukmi chungah hin Plato ruahnak thar nih tampi a huphipnak kha kan hmuh khawh. Augustine in Middle Age chan lio Europe ram tampi ah mah ruahnak cu Khrihfa ruahnak ah tampi a rak lut.

Augustine cu Renaissance chan phak lai a donghnak bik Khrihfa hruaitu upa pakhat a rak si. A caṭialmi hna kha biakinn biapi ruahnak ṭhanchonak caah rak hmanmi hrimṭha bik a rak si i a ca ṭialmi hna cu Middle Age chan chung vialte a rak hmunhter khawh. Amah cu Latin biakinn i rian a ṭuanmi father vialte lakah a min a thangbik a si lengah a ca ṭialmi hna zong biaknak lei rianṭuantu tampi nih an rel bikmi cauk pakhat a rak si. Khamhnak kong, nu le oa sinak sex kong, kokek sualnak kong le a dangdang a rak ṭialmi hna cu rumra an ngei tuk hringhran. Catholic biaknak hruaitu St. Thomas Aquinus siseh, Protestant biaknak lei hruaitu Luther le John Calvin siseh a rumra ngeihmi tangah a thlakter khawh hna.

Augustine cu Hippone khua ah AD 430 kum, amah kum kum 76 a ti ah a nunnak a rak liam. Funtomnak a um ti lomi Rom pennak a rak chimtu Vandal miphun nih Hippone khua zong cu an rak chim. Thla tlawmpal a rauh ah khua pumpi ngawt in an rak tei khawh i mei in anr ak duah dih hna. Asinain Augustine i a caruuk le Cathedral biakinn tu cu an rak hrawk lo.
_____________________________________________

* “ The 100 A Ranking Of The Most Influential Persons In History” timi ah Machael H.Hart nih a ṭialmi chung in leh a si. Calettu- Bawi Cenhrang

Posted in: Capar